Ана тилин эм адабиатын окытувда туватаган маьселели соравлар эм олардынъ шешилуьв йоллары.

Ана тилин эм адабиатын окытувда туватаган маьселели соравлар эм олардынъ шешилуьв йоллары.

Дагыстан – коьп миллетли оькимет. Мунда аьр миллет оьз тилинде дурыс окымага эм язбага, оьзининъ халкынынъ соьз байлыгына уьйренеди. Ногай мектеблеринде ногай тили эм адабиаты окылады. Оьзининъ ана тилин аьр аьдем аьруьв билмеге тийисли. Бу тилде миллет язувшылар туьрли ятлавлар, повестьлер, романлар язадылар, а оларды окув – халкынынъ тарихи, маданиаты ман танысув болады.

Ногай тили – бай эм ярасык тил. Мине калай язады оьзининъ ана тили акында бизим белгили язувшымыз Ф.Абдулжалилов «Калай байсынъ» деген ятлавында.

Калай байсынъ,

Тувган тилим, ана тил,

Калай терен,

Калай бир сен туьпсизсинъ!

«Ногай тил» предмети мектебтинъ ортак билимлендируьв системасында гуманитарлык предметлердинъ ишинде окувшыдынъ аьдемлик табиатын кеплевде катнасканы уьшин айырым баалы орынды алады. Аьлиги мектебтинъ ногай тилдинъ ярдамы ман билимлендируьв эм тербиялав борышын халктынъ буьгуьнги социаллык яшавы айырады. Тувган тил оьсип келген яс аьдемнинъ интеллектин, билимин, эдаплыгын, психология аьллерин эм яшав йолын кеплемеге эм тил билимлиги аркалы окувшы мектебтен баслап оьз миллетининъ маданиятлык асабалыгы ман таныспага тийисли болады.

Ногай тилин билуьв окувшыга баска тюрк тилли миллетлер мен айкаспага эм олардынъ адабиат эм маданиат байлыклары ман таныспага амал береди. Тилди билуьв баска яшав сулыпларына да уьйретеди. Сол себепли ногай тилден билим береек программа терен эм маьнели, тилдинъ грамматикалык айырым белгилерин ашык коьрсеткен, окувшылардынъ ясларына коьре туьзилген документ болув керек. Тил материал баьри окувшыларга ортак болады, ама оны окытувшы мектеб практикасында тийисли кулланмага болаяк. Сондай окытув борышларды Россиядынъ оькиметлик федераллык билимлендируьвдинъ программасы эм Дагестан республикалык билимлендируьв планы айырадылар. Соны ман, тувган тилди орта мектебте окытувдынъ бас борышлары:

1. Тил системасыннан эм онынъ теориясыннан билим беруьв; оны ман бирге окувшыда интеллектти туьзуьв;

2. Тил аркалы ислетип уьйретуьв; туьрли тил ислерин эттирип, авызлама эм язба (язув) тиллердинъ сулыпларын (айтув, тынълав, анълатув, тергев, айырув, язув) теренлетуьв эм беркитуьв боладылар.

Ама буьгуьнлерде Россияда баьри ямагат тармакларында уьйкен туьрленислер барады. Сондай туьрленислер билимлендируьв программасында да болган, неге десе янъы федераллык оькимет билимлендируьв стандарты киргистилген. Ана тилин окыта келип биз, окытувшылар, тек окувшыларды уьйретип калмай, олардынъ билим байлыкларын оьстируьв йорыгында аьр яклап тербиялаймыз эм ана тили мен кызыксындырамыз. Бизде не деп айтады «мектеб оьрленеди, эгер онда дерислерди кызыклы этетаган окытувшылар коьп болса». Ама ана тилин юргистетаган окытувшыларга бир аз кыйын, неге десе бизде янъы китаплер йок, янъы программага методикалык кулланмалар йок эм с.б. маьселелер бек коьп. Окув материалын беруьвде окувшылардынъ анъламлык аьрекетин белсинли эткендей, олардынъ авызлама эм язба соьйлемлерининъ маданиатын коьтерип болгандай амаллар эм йосыклар кулланамыз, туьрли сынас ислерин беремиз.

Мысалы: 5 класста ногай тилден «Элиппеди» оьткенде, боялма- китаптеги ятлавларды уьйренемиз, аьрипли диктантлар язамыз, цифралы ислер этемиз эм с.б. Проект ислери: «Соьздинъ аьели яде Кардаш соьзлер». Оьзимизди тергейик деген боьликте туьрли соравларга яваплаймыз эм тестирование этемиз. Бирерде 5-7 классларды косып «Акыллылардынъ сынасы» деп ойын озгараман, 5-11 класслардан эки куьпке боьлингендей экисер окувшы аламан «Интеллектуаллык регата» озгараман (15 сынастан туьзилген)– бу куьшли окыйтаган балалар ман ис болады. Дерис – бегитуьвде рефлексия: Бас бармак – дерис бек кызыклы эди; Коьрсеткиш бармак – керекли билим алдым; Обыр бармак – мага ярамады; Шынатай – мен аьли де билгим келеди.

21 оьмир – ол аьдемшиликли инсанды тербиялав. Бизим мектебимиз неше йылдан бербетин «Гуманная педагогика» ман каьрлейди, сонынъ уьшин Орта- Тоьбе мектебининъ окытувшылары оьз дерислеринде тербиялы, аьдемшиликли, языкшыл, абайлы(внимательный), окымага аваслы окувшыларды тербияламага шалысадылар. Адабиат дерислерде кишкей классларда орысшадан кишкей хабарлар, баснялар, эртегилер коьширип уьйренемиз яде оьзимиз язып караймыз. Проект ислери туьрли темаларга бериледи : «Бурынгыдан бир дурбаттынъ тарихи», «Дослыкты баалап бил», «Меним уьй айванларым», «Ветеранга савкат». Мысалы: С.Капаевтинъ «Тандыр»(11кл.), К.Оразбаевтинъ «Аллы ясыл, шоьлим сен»(10кл.), С.Капаевтинъ «Эски уьйдинъ сонъы»(9кл.) деген шыгармаларын окыган сонъ, мунавдай проект ис бериледи «Элимнинъ тарихине аьелимнинъ косымы».

Проекттинъ туьзилиси.

Темасы: «Элимнинъ тарихине аьелимнинъ косымы», 9-11 класслар.

Оьзгериси: яратувшылык ис.

Маьселеси: Аьелимиздинъ тарихин, тамырларымызды, тамгаларымызды, яс уьйкенлеримизди коьп аьруьв билмеймиз.

Не уьшин? Аьел аьдетлеримиз йойылып барады, кызыксынмаймыз.

Не этпеге керек? Аьелимиздинъ тарихин уьйренуьв.

Калай? Кардашларымыздан, ата-тетейлеримизден сорап билуьв; бурынгы документлерди тешкерип тергев, аьелдинъ бурынгы дурбатларын излестируьв;

Тамамы: сочинение язув.

Сосы проект уьстинде ислегенде окувшылар туьрли маьселелерди шешеди: 1) Туьрли альбомлардан дурбатларды яде суьвретлерди карайдылар, яс уьйкенлерден кашан эм кайда туьсирилгенин биледилер, Янындагы аьдемлердинъ бактыларын сорастырадылар. 2) бу ис яс уьйкенлер мен ясларды ортакластырады. 3) Яслар сол замандагы аьдетлердинъ, ойынлардынъ акында билимлерин теренлетедилер.

Ойымды тамамлай келип айтпага суьемен Каплановтынъ «Ногай тилди саклайык» деген ятлавыннан уьзик пен:

Ана тилди саклайык

Уьйшиликте, исте де.

Яс оьспирге тапшырып,

Эс этейик куьнде де.

МКОУ «Ортатюбинская СОШ»

Ногайский район ,РД

Доклад «Вопросы методики преподавания родного языка и литературы в связи внедрения ФГОС»

(Ана тилин эм адабиатын окытувда туватаган маьселели соравлар эм олардынъ шешилуьв йоллары).

Учитель родного языка и литературы Кошанова С.Н.