Жизнь и творчество Алибега Фатахова

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение «Герейхановская СОШ №1им. Р. Османова»

С. Стальского района Республики Дагестан

7-классда

ЛЕЗГИ ЛИТЕРАТУРАДАЙ

АЛИБЕГ ФАТАХОВАН ЯРАТМИШУНРАЙ

Ачух тарс

Тарсунин мурад:  аялрин рикIел А. Фатахован

уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай

малуматар хкун; абурук лезги литература

кIан хьунин гьиссер кутун; чIал гегьеншарун.

Тарсунин тадаракар: шаирдин шикилар, ктабар ва абурун

выставка, цлан газет, «Самур»

журнал, проектор.

Тарс кьиле фин

Тарсунин тема проектордин экрандал пайда жеда.

ЛЕЗГИ ЛИТЕРАТУРАДАЙ

АЛИБЕГ ФАТАХОВАН ЯРАТМИШУНРАЙ АЧУХ ТАРС

Тарсунин план

1. Муаллимдин гаф

2. Шаирдин хизандикай ихтилат.

3. А.Фатахован аял вахтар, к1елун ва к1валахда сифте камар.

4. А.Фатахов ва «ЦIийи дуьнья» газет.

5. Шаирдин эсеррикай рахун ва ч1укар хуралай кIелун

6. Тест тухун.

7. Умуми фикирар ва къейдер.

8. КIвализ кIвалах.

1. Муаллимдин гаф.

Чи ч1ехи шаирар тир Кь. Саидан, Е. Эминан, СтIал Сулейманан арада кьет1ен чка Алибег Фатахова кьазва.

А. Фатахов! И т1вар ч1ехи гьуьрмет ва машгьурвал аваз лайихлу баркалла алаз чи литературада, адан бине эцигайбурукай сад яз гьатнава.

Къенин чи тарс адан уьмуьрдин ва яратмишунин рекьиз бахшнавайди я. И кардин патахъай чна фейи тарсуна малумарнавай гьар са аялдиз тайин тир тапшуругъарни ганай.

Вуж кас я Алибег Фатахов?

Ада чи халкь патал, лезги литература патал вуч авуна? Адалай вуч алакьна? Чна и суалриз къе куь куьмекдалди жавабар гуда.

Э пиграф патал чна лезги литературада тур гваз къекъвей кьилин критик-литературовед, философиядин илимрин доктор, профессор Агьед Агъаеван гафар къачуда: « Ам (Алибег Фатахов) лезги литературада тамам революция тур гьакъикъатдин чи Маяковский я».

1. Шаирдин хизандикай ихтилат.

1. А. Фатахован аял вахтар, к1елун ва к1валахда сифте камар.

Аялар, куьне шаирдикай ихтилат башламишдалди, заз чи лезгийрин бажарагълу шаир Ибрагьим Гьуьсейнован «Цуьквер» шиирдай къачунвай ц1арар кIелиз кIанзава.

Беневшаяр гъуьруьгъверер

РикIел гъана гьайифди.

Бубуярни чIутран цуьквер

Куь тан куьз я зайифди?

Квел зулай тIуз гатфариз физ

Гьар садан темягь жеда.

Хъсан цуьквер яраб вучиз

Икьван фад куьтягь жеда?

- И цIарар шаирди низ бахшнавайбур я?

1-ученик

А. Фатахов 1910-йисуз виликан Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский район) Цмуррин хуьре лежбердин хизанда дидедиз хьана. Сифтедай ада хуьруьн, гуьгъуьнлай Кьасумхуьруьн школада кIелнай. Хуьре ва Бакуда туьрк ва азербайжан ч1алалди к1елналди, кьуд-вад йисуз Азербайжанда к1валах авуналди, адаз иердиз азербайжан ч1ал чир хьана.

2-ученик. Дуланажагъдин агъур шарт1ари 11-12 йиса авай жегьил гада сифте хуьре, ахпа шегьерда кiвалах авуниз мажбурна. Савадлу жегьил яз А.Фатахов хуьруьз хтана.

3 -ученик.

Алибег Фатахован сифте эсерар чаз малум туш, вучиз лагьайт1а 1928 лагьай йисалди лезги ч1алалди ктабар, газетар, журналар саки акъудзавачир. 1928-йисан июлдилай лезги чIалал «ЦIийи дуьнья» газет акъатиз башламишна. Сифте Алибег Фатахов газетдин мухбирвиле к1валахна, ахпа ам жавабдар секретарвиле тайинарна. Ада лезги кIелалайбур А.С.Пушкинан, М.Ю.Лермонтован, И.А.Крылован, Н.А.Некрасован, В.В. Маяковскийдин эсеррихъ галаз танишарзаваа.

4-ученик .

Алибег Фатахован яратмишунар кьве девирдиз пайиз жеда. Сад лагьай девир - 1928-1930-йисар –А.Фатахован яратмишунар дигмиш жезвай вахт я. И девирда эвелимжи чка «ЦIийи дуьнья»газетди кьазва .Адан шаирвилин сифте камар и газетдихъ галаз алакъалу я. Месела: «Саккони Ванцетти», «Дагъвидин руш», «ЦIипуд йис » ва масабур акъатзава.

5-ученик .

Кьвед лагьай девир 1931-1935 йисар я. и йисара А. Фатахова са шумуд ктаб акъудна: « Гъалибвилихъ», «Зарбачи Гьасан» , «КьатI-кьатI авур зунжурар», «Дагъларин разведчикар».

А.Фатахова лезги литературадиз цIийи девирдин инсанрин образар гъана: Гьасанан, Ризадин, Асланан, Гуьлперидин.

Виридалайни гзаф шаирдиз В. Маяковскидин яратмишунри еке тагьсир авуна. И жигьетдай чавай «Вад йис – кьуд йиса» шиир къалуриз жеда:

Ягъ! Ягъ! Ягъ!

Яда чна уьтквем!

Къизмиш хьурай,

Курай,

Куз-Куз

Гьавайриз чукIурай

Хкатдай са цIелхем!

Муаллим: А.Фатахов лезги литературадин прозадин бине эцигай кас я. И жигьетдай чавай адан «Риза», «Бубадин веси», «Газет» гьикаяяр рикIел кхьиз жеда.

Ша чна, аялар мисал патал шаирдин «Риза» гьикаядай са шумуд ч1ук рик1ел хкин.

(Аялри са-сада ч1укар рик1ел хкизва)

Муаллим: Гьа и девирда Алибег Фатахова 1930- йисуз аялар патал «Надинж аялар» т1вар алаз ктаб акъудзава. Ша чна, аялар, адан мана-метлеб рик1ел хкин.

(Са ученикди суьгьбет ийизва).

И эсер А. Фатахова мах ахъайзавай тегьерда, махунин къайдайрикай менфят къачуна, «хьана-хьанач» ишлемишна кхьенва.

(Са ученицади са ч1ук хуралай к1елзава)

Хьана, хьанач са къари,

За лугьун, хъуьруьхъ вири;

ТIварни тир вичин Пери,

Темягькарни тир ими.

Къарид лудай: гьич икI жеч,

Я динжни гьич зи рикI жеч;

Гьич санал акъвазич зун,

Зун хьтин женжел сикI жеч.

Кьудкъад йис уьмуьр хьана,

Юкьни михьиз алгъана,

Чандик гьич кумачиз гьал

Атана са гуьни къал.

Алибег Фатахов гьак1ни ихьтин поэмайрин авторни я: «Дагъларин разведчикар», «Дяве», «МТС», «Рекьерин зарбачияр», «Гуьлпери», «Зарбачи Гьасан».

1931- йисан июндиз шаирди «Зарбачи Гьасан» поэма кхьена куьтягьна. И ч1ехи поэма гуьгъуьнлай урус ч1алазни таржума авунай «Ударник Гасан» т1вар алаз (Б. Тургунов – урус переводчикди)

И эсердин бинеда авайбур гьакъикъат хьайи вакъиаяр я. Поэмада дагъдин хуьряй тир жегьил гададикай (Гьасанакай) Огнидин шуьшейрин заводда к1венк1вечи рабочий гьик1 хьанат1а къалурзава. И эсерди чи литературада лайихлу чка кьунва. Поэма шаирди тIебиатдин гуьзел шикилралди башламишзава. 

Гатун йикъан пакамахъди

Ахпа жезмаз экуьн ярар

Чулав гьуьмерин кIаникай

Ачух жезвай кьакьан дагълар.

Хкаж хьана пакаман гар

Зайиф ванцел рахадай,

Цавун кIаниз янавай яр

Иви хьтин аквадай.

Тамамвилелди А. Фатахова чаз кьилин геройдин Гьасанан къаматни ганва.

Юкьван буйдин, кIвач-кьил мягькем,

Гужлу, гьяркьуь тир къуьнер,

Ацукьун, къарагъун уьтквем, , .

Хъуьрезвай ири вилер,

Гьяркьуь, къалин, уьтквем чин

Кьери чуру, спелар,

Чембердив гьекь михьна вичин

Бушна шаламд кьветIелар.

Муаллим: Къанни са йиса авай А.Фатахован лезги чIалал теснифнавай «Зарабачи Гьасан» гуьзел эсеррин жергеда амукьда. Поэмада шаирди чIалан жуьреба-жуьре такьатар ишлемишнава: эпитетар: гатун югъ, экуьн ярар, ч1улав гьуьмер, кьакьан дагълар, пакаман гар, гьяркьуь къуьнер, ири вилер, юкьван буй, кьери спелар.

гекъигунар: цавун к1аниз янвай яр иви хьтин аквадай.

олицетворенияр: гар зайиф ванцел рахадай, чили къачуз залан нефес.

метафораяр: гъетер квахьиз-ахкваз, къвазнава куз.

Шаирди чаз вичин поэмада хуьруьн шикилни гузва.

Гуьне патан шим квай чинра

Гьарнихъ фена ригъел рекьер,

Сад-садалай мукьвал-мукьвал

Эцигнава дар хуьрер.

Тик гуьнеяр, шимер, чархар,

Тухван(а)вай ци чухурар,

ТIимил-тIимил явшан, валар,

Къванер ва я тик цIарар,

АскIан кIвалер, чкIай муьхцер

ГуьтIуь, дар тир куьчеяр...

Уькуьс хьана кIарас(ин) кьилер

ЧкIан(а)вай чIереяр.

Муаллим: Аялар, мад куь рик1ел гьи поэма хквезва Алибег Фатахован,т1ебиатдин гуьзел шикилралди башламиш жезвай?

- МТС

(поэмадин сифте кьил ученикди хуралай к1елда).

МичIи йиф я, гьар пад секин,

Санихъайни авач ван - сес.

Къаткана лал ахвара(а)ваз,

Чили къачуз залан нефес.

Анжах вили цава гъетер,

Квахьиз - ахкваз, къвазнава куз.

Зулун гарун лепед ванер

Ара атIуз къведа япуз.

Муаллим: А. Фатахован яратмишунрай гьадалай виликан девирдин шаиррин (Кь. Саидан, Е. Эминан) эсерра авачир, ибараяр жагъида. Себебни ам я хьи, адан эсерар туькIуьрнавай девир вич цIийиди я.

Хайи лезги эдебиятдин тарихда А.Фатахов сифте яз шииралди кхьенвай «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдин авторни я.(1934). Адан винел шаирди кьуд йисалайни гзаф кIвалахна. И романда шаирди чIехи муьгьуьбатдивди ва гьуьрметдивди дишегьлийрин къаматар гузва. Эсердин кьилин герояр Мегьамед ва Гуьлназ я. А. Фатахова дагъви руша кесиб халкь зулумрик кутур къуватрихъ галаз гьикI женг чIугвазватIа, дагълара цIийи уьмуьр эцигуник гьикI ада вичин пай кутазватIа къалурзава.

- Тест

-Аялар квез А. Фатахован уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гьихьтин чирвилер хьанатIа ахтармишун патал, чна исятда са гъвечIи тестовый кIвалах тухуда. Суалар авай чарар куь партайрал ала.

1928- йисуз Алибег Фатахова к1валахай газетдин т1вар гьик1 тир?

1) Ц1ийи уьмуьр

2) лезги газет

3) ц1ийи дуьнья

4) коммунист

2. Алибег Фатахован «Зарбачи Гьасан» поэмадин кьилин фикир вуч я?

1) Т1ебиатдин шикилар къалурун

2) Лезги халкьдин садвал къалурун

3) Социализмдин шарт\ара дагъви лешбердикай рабочий хьунин рехь къалурун

4) Поэмадин кьилин герой Гьасанан портрет къалурун

3. 1930-йисуз А. Фатахова аялар патал яратмишнавай эсердин т\вар

вуч я?

1) Акьуллу аялар

2) Надинж аялар

3) Пери-къари

4) Гуьл-пери

4. «Зарбачи Гьасан» поэмадин и ц1арара шаирди ишлемишнавай

ч1алан такьатар гьибур я: «цавун к1аниз янавай яр иви хьтин

аквадай», «лежбердин сят тир пакаман къарагъунар к1екерин»,

«патрун хьтин къиткьинна хуьр».

1) Эпитетар

2) Олицетворенияр

3) Метафораяр

4) Гекъигунар

5. Ч1алак акахьзавай, ада гьатзавай ц1ийи гафариз лугьуда

1) Неологизмаяр

2) Архаизмаяр

3) Мягькем ибараяр

4) Мисалар

Умуми фикирар ва къейдер

Муаллим: Алибег Фатахован уьмуьр куьруьди хьана. Ам къанни вад йиса авай жегьил яз 1935-йисуз ам Махачкъалада тифдин азардикди кечмиш хьана. Лугьунриз килигна, ам Махачкъала шегьерда Мегьамед Гьажиеван куьчеда авай сурара хатрут тарцин кIаник кучуднава.

Вичин уьмуьр куьруьди хьанат1ани, амма литературадал машгъул хьайи ирид-муьжуьд йисан вахтунда ам гзаф к1валахар ийиз агакьна. Ада советрин лезги литературадин диб кутуна, литературадиз ц1ийи жанраяр (эпический поэма, сатирадин новелла, очерк, повесть, шиирралди кхьенвай роман) гъана.

Алибег Фатахов переводчик (яни таржумачи), публицист, критик, журналист, фольклорист, учебникрин автор, аялрин писатель язни хьана.

Гьелбетда , зун инанмиш я, А. Фатаховаз вичин хайи чил, Ватан гзаф к1андай.

Алибег Фатахован вичел чан аламаз ругуд ктаб печатдай акъатна.

Шииррилай гъейри ам муьжуьд поэмадин ва «Кьат1-кьат1 авур зунжурар» романдин автор я. Ада ц1увад агъзур шииррин ц1арар кхьенва, виш печатдин чар таржума авунва.

Лезги литераторрин арада А. Фатаховалай гъейри лезги ч1алал к1ел-кхьин яратмишай ва са куьруь вахтунда икьван гзаф ктабар акъудай садни авач.

Ш аирдиз 2010- йисуз 100 йис хьуниз талукь яз вичин Ватанда, Цмуррин хуьре, гуьмбет эцигнава.

Литературадин ирс девлетлу авуниз килигна, А. Фатахован тIвар гьамишалугъ яз Дагъустандин тарихда амукьда.

КIвалин кIвалах:

А. Фатахован уьмуьрдикайни яратмишунрикай малуматар рикIел хкун;

Шаирдин эсеррик квай неологизмаяр жагъурна, литературадин тетрадриз акъудун.