Эхэ байгаалияа гамная

Эхэ байгаалияа гамная.

В рамках районного конкурса

учителей начальных классов

"Эрхим багша", статью

подготовила Цырендашиева Г.Б.

Байгаалимнай алтан дэлхэй дээрэ түрэһэн амитан бүхэнэй эхэ мүн. Монгол туургата зон эртэ урда сагһаа хойшо түрэһэн дайдадаа, газар дэлхэйдээ гамтайханаар хандадаг байһан гээшэ. «Гэсэрһээ» эхилээд буряад, монголшуудай аман зохёолнуудые, үльгэр туужануудые уншахада Хурмаста тэнгэритэй ходо холбоотой, тэнгэриин бурхадһаа тэдхэмжэ, туһаламжа абадаг байгаа гэжэ хэлэгдэнэ. Бөө мүргэл байгаалитай таһаршагүй холбоотой. Буряадуудай тахин мүргэдэг «Арын 13 ноёд, 44 тэнгэринэр», «Хун шубуун гарбални, хуһан модон сэргэмни» гэһэн үгэнүүд эртэ урдын бөө шажантанай һүлдэнь байһан болоно. «Огторгой хадаа эсэгэ газар гээшэ гээд «Найман гэгээн» гэдэг судар соо Бурхан багшын зарлиг байдаг. Нээрээшье түрэһэн тоонтомнай, үлгэн һайхан дэлхэймнай эхэ мэтээр бидэндэ үзэгдэдэг ха юм даа.

Урданай буряад зон байгаалияа ехэ гамнажа, һайнаар хандажа байһан юм. Түрэл байгаалияа ходо аршалжа, гамнажа ябахадаа, үбшэ зоболон үзэдэггүй, бүхэ бэетэй, ута наһа наһалжа, удаан жаргажа һуудаг байһан. Сэбэр агаарнай, булаг аршаамнай, зөөлэн газарнай маанадые тэжээжэ, хооллуулжа, өөдэнь бодхоодог. Тиимэ һэн тулань манай хүгшэд үбгэд үхибүүдтээ һайн юумэ заажа үгэдэг байһан юм: модо мүшэр хухалхагүй, ургамал ехээр суглуулхагүй, хэрбэеэ суглуулаа һаа, дайдаһаа эрин һуража, орондонь орооһо, эдеэ үргэжэ абадаг. Хада уулатай газараар шулуу хүдэлгэхэгүй.

Үдэшын боро хараанаар газаагуур ябахадаа, шангаар дуугархагүй, түлеэ хахалхагүй, юундэб гэхэдэ, дайдын унтажа байһан амитад залд гэхэ. Боро хараанаар уһанда ошохогүй – уһанай эзэн дурагүйдэхэ.

Амитаниие зобоохогүй, алахагүй – нүгэл. Урданай нарин үбгэд хүгшэд аляаһа хорхойшье аладаггүй байгаа. Шубуунай уурхайн ойро ошохогүй, үндэгыень барихагүй. Газараа дэмы һэндэхэгүй, буряад зоной гуталыншье һаа газар эбдэхэгүйгөөр шантагараар оёдог байгаа. Дэнзэтэй, залаатай малгайнь нара, һарын элшэ харуулһан удхатай – нарамнай мүнхэ зула болоно гээшэ. Энэ мүнхэ зула доро амгалан тайбан һуухынь тэмдэг. Хада уулаяа, уһа горхоёо тахидаг байнабди. Энэ хадаа байгаалияа хүндэлһэнэй, ехэ үнэтэй сэнтэй юумэмнай гэжэ мэдэжэ ябаһан удхатай.

Ёһо заншалаа һайн мэдэжэ, сахижа ябаа һаа, байгаалияа гамнаа һаа, бидэ булта жаргалтай һуухабди.

Энэ гараад байһан 2013 он России гүрэнэй президент Владимир Путинэй зарлигаар багаалиие хамгаалха жэл гэжэ тоологдоно.

Мүнөө сагта экологиин асуудалай хурсаар табигдаад байхада, элинсэг хулинсагуудайнгаа ёһо заншал тухай гүнзэгыгөөр бодомжолхо хэрэгтэй болоод байна. Экологиин асуудал хэзээ хэзээнэйхиһээ шангаар эрид хурса эрилтэтэйгээр олониитын урда табигдана. Тиигэхэ зуураа мүнөө үеын залуушуулай һанал бодолдо байгаали хамгаалха асуудалаар шэнэ үзэлэй бүрилдэлгэ, даруу зан нэбтэрүүлэн хүмүүжүүлгэ ба болбосоруулга шухала болоно.

Урда сагайнгаа үндэһэн соёл болбосорол, түрэл нютагайнгаа түүхэ ба байгаали гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, бүхы хүсэ шадалаа залуушуулда зорюулан хүмүүжүүлхэ гэһэн һайн һайхан зорилгонуудые бидэ урдаа табиха ёһотойбди.

Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Д. Банзаров үнгэрэгшэ зуун жэлэй тэгэн дунда иигэжэ бэшэһэн юм: «Үнэхөөрөө монголшууд тэнгэриие – эрэ, газарые – эхэнэр гэдэг. Түрүүшынхинь – амидарал үршөөдэг, хоёрдохинь – юумэнэй маяг түхэл үгэдэг. Тиимэһээ тэнгэри – эсэгэ, газар – эхэ болоно. Буряад зон газарые – Газар-Эхэ, түрэл тоонто газар, тэнгэриие Эсэгэ тэнгэри, мүнхэ тэнгэри гэжэ нэрлэдэг.

Хүхэ номин огторгой доро,

Хүрьhэтэ алтан дэлхэй дээрэ

Хамгаалаял булта байгаалияа,

Хайрата алтан дайдаяа.

Шэдитэ дэлхэйн баялигые,

Шадал соогоо хамгаалаял.

Үлзы һайхан байгаалияа

Үхибүүдтээ саашань дамжуулаял!