" Знаки препинания в предложениях с прямой речью"

Тарсунин кьил: Дуьз речь квай предложенийра пунктуациядин лишанар.

Тарсунин мурадар:

- союзар квачир сложный предложенийра пунктуациядин лишанар;

- дуьз речь квай предложенияр лазим тир къайдада пунктуациядин лишанралди чара ийиз чирун ;

- ч1ал гегьеншарун ва к1анарун.

Тадаракар: карточкаяр,плакат,интерактивная доска

Тарсунин финиф

1. Тарс тешкилун.

- Ассаламалейкум,балаяр!

(Ваалейкум ассалам)

- Аялар,къе чи тарсуниз багьа мугьманар атанва. Ша,чна абуруз салам гун,хъвер багъишин.

(Аялри кьил агъузна икрамда)

- Ацукь,аялар.

- Балаяр,къенин тарсуна зи мурад ам я хьи ,тарс менфятлуди авун.И мурад кьилиз акъатун патал чна вуч авуна к1анда?

( дикъетдивди яб акална к1анда,секиндиз гъил хкажна к1анда,гъавурда акьадайвал жавабар гана к1анда)

- Баркалла,балаяр,зун куь жавабрал рази я. Гила дикъетдивди яб акала.

Эпиграф

Зун лезги я,ч1ал зи кьилин дамах я.

Дегишдач за везин,гьич са гьарф,лишан

Зи лезги ч1ал,Шалбуз дагъдин булах я.

Адан гьар са ст1ал жеда заз дарман

( Ф.Османова)

- Ихьтин гуьрчег ц1арарилай за башламишзава къенин лезги ч1алан ачух тарс.

- Гьелбетда,шаирди лугьузвайвал,эгер лезги ят1а,жуван ч1алан къадир хьана к1анда ва адан ери вине кьуна к1анда. Эхь,жуван хайи ч1ал дарманни я,давани,ам чи дамахни я,булахни.

- Аялар,ахъая куь дафтарар,кхьихь къенин югъ,классдин к1валах,тарсунин кьил.

-Къенин чи тарсунин кьил язва : Дуьз речь квай предложенийра пунктуациядин лишанар.

- Тарсунин мурадар:

- союзар квачир сложный предложенийра пунктуациядин лишанар ;

- дуьз речь квай предложенияр лазим тир къайдада пунктуациядин лишанралди чара ийиз чирун ;

- ч1ал гегьеншарун ва к1анарун.

2. К1валин к1валах ахтармишун. Алава суалар.

1. - Аялар,алатай тарсара чна гьихьтин темайрин винел к1валахнай?

(Союзар квачир сложный предложенийрин, дуьз ва кирс речдикай умуми малумат)

1. - Союзар квачир сложный предложенийра гьихьтин пунктуациядин лишанар герек жеда?

(Запятой ва точкани запятой,тире)

1. -Дуьз речь квез лугьуда?

(Са нин ят1ани ихтилатар ва рахунин къурулуш ,тегьер хвена ганвай уьлчмедиз дуьз речь лугьуда)

1. -Кирс речь квез лугьуда?

(Автордин гафаралди лагьанвай дуьз речдиз кирс речь лугьуда)

- Баркалла,балаяр. Зун гзаф рази я куьн жавабрал.

3. Дикъет хци авун (Гьарфарай гафар акъудун)

- Аялар,гила чна ихьтин адетдин тушир къайдадин к1валах кьиле тухуда. Вири доскадиз килиг.

(Жагъурай гафар дафтарра кхьин)

Диде,Ч1ал,Ватан

1) - Аялар,гьикьван гуьрчег гафар атана чаз арадал. И гафарай квез вуч аквазва?

2) - Куь бедендик квай лезги руьгьди гьихьтин келимаяр гъизва куь мецел?

(Заз зи диде,ч1ал,Ватан гзаф к1анда)

(Зи рик1ел халкьдин мисалар къвезва)

3) - Гьихьтин мисалар чида квез? Ша,чна рик1ел хкин.

(1 Ч1ал халкьдин девлет я. 2 Дидед ч1ал тийижир инсан ч1ехи бахтуникай магьрум я. 3 Ч1ал акьулдин дамах я,акьул ч1алан булах я. 4 Дидед ч1ал маса гайида дидени маса гуда.5 Ватандин сергьятда акъвазнавайдаз кьиникьдикай кич1е туш.)

- Баркалла,балаяр.

4. Тербияламишдай ихтилат

- Ватандин сергьятда акъвазнавайбурукай рахайла ,алай вахтунда авай дуьньядин гьалдикай рахун тавуна дуьз къведач. Чи гьукуматда дяве физва. Чи ватанэгьлийри,районэгьлийри Ватан хуьн патал женг ч1угвазва. Эхь,телеф хьайибурни ава,кьиникь кьисмет хьайибурни ава,амма чун чна ийизвай гьар са к1валахдал,гьар са кардал,гьар са сивяй акъудзавай ихтилатдални кваз мукъаят хьана к1анзава.Дуьнья хатасуз хьанва.Чаз акси экъеч1завай инсанри вири мумкинвилер ишлемишзава. За квевай мукъаят хьун т1алабзава.

4) - Аялар,и гафариз чна виридаз санлай гьик1 лугьуда?

(Халкьдин хци яракьар)

5. Карточкайрин винел к1валах (кьве аялди алай чкадал к1валахда)

1) Карточка

а)Дуьз речь квай са предложение туьк1уьра.

б)Сложный предложение квез лугьуда?

2) Карточка

а)Кирс речь квай са предложение тук1уьра.

б)Простой предложение квез лугьуда?

6. Гъвеч1и гьикая «Хъуьт1уьн югъ»

- Аялар,исятда чаз йисан гуьзел вахтарикай са вахт я.Кьуьд.Гьар вахтуниз вичин гуьзел лишанар ава.Ша,чна кьуьд квелди гуьзел ят1а лугьун.Килиг и шикилдиз,хъуьт1уьн т1ебиат ачухара.

Кьуьд.

Кьуьд виридалайни гуьрчег вахтарикай сад я. Ам чаз къаяр,живер гваз къведа. Кьуд пад лацу хьана яргъан эк1ягъайди хьиз аквазва.Цавай ири-ири пилтеяр авахьзава.Т1ебиат яргъал тир хъуьт1уьн ахвариз фенва.Мукьвал-мукьвал жив къвазва,ракъини лап т1имил чими ийизва.Къушарин ван-сес амач,абур чими уьлквейриз хъфенва.( аялри гьарда са предложение лугьуда)

- Аялар,квез кьуьд к1андани?

(Эхь)

(Карточкаяр ахтармишун)

7. Синтаксисдин жигьетдай разбор.

1. - Аялар,инал лагьай предложенийрикай квез виридалай гзаф гьим хуш атана?

Мукьвал-мукьвал жив къвазва,ракъини лап т1имил чими ийизва.(хабардин,сложный,гегьенш,кьве составдин.)

1. -Аялар,куьн и синтаксисдин разбордин гьик1 гъавурда акьазва?

(кьилин ва кьвед лагьай дережадин прелонидин членар жагъурда,гьи ч1алан пай ят1а къалурда ва преложенидин лишар гьихьтинбур ят1а къалурда,яни предложенидин характеристика.)

1. - Мана-метлебдиз килигна предложение гьихьтинди я ?

(хабардин)

1. -Аялар,и предложени къурулушдин жигьетдай гьихьтинди я?

(сложный,кьве къурулуш ава:Жив къвазва,ракъини чими ийизва)

1. -Предложенидин кьилин ва кьвед лагьай дережадин членар хьуниз-тахьуниз килигна гьихьтинди я?

(гегьеншди)

1. – Кьилин членар хьуниз-тахьуниз килигна гьихьтинди я?

(кьве составдин)

7)- Аялар,сложный предложенидин паяр квелди чара авунва?

(запятойдалди)

8)- Адаз чна мад гьик1 лугьузва?

(пунктуациядин лишан)

9)- Аялар,пунктуациядин лишанар чал мад гьихьтин предложенийра гьалтда?

(сложный,сложноподчин.,са жинсинин членар квай,дуьз речь квай)

- Баркалла,балаяр.

- И шарт1уникай мумкинвал къачуна заз ц1ийи тарсуниз кам вегьез к1анзава.

8. Ц1ийи тарс

- Гила чна дуьз речь квай предложенийра пунктуациядин лишар жедай къайдаяр ахтармишда.

- Дуьз речь квай предложенияр гьамиша кавычкайра аваз гуда.

1) Эгер дуьз речь автордин гафарилай кьулухъ галаз хьайит1а,дуьз речдин вилик (:) эцигда,адалай гуьгъуьниз кавычкаяр ахъайна ,дуьз речь ч1ехи гьарфунилай кхьена,кавычкаяр агалда.

Месела: Мустафади вичин дустуниз лагьана: «Чарадан зат1 чуьнуьхун хъсан к1валах туш.»

( А: « Д» )

2) Эгер дуьз речь автордин гафарилай вилик вказ хьайит1а,дуьз речдилай кьулухъ запятойни тире эцигда ва автордин гафар гъвеч1и гьарфунилай кхьида.

Месела: « Гьина мажиб гзаф ят1а,за гьана к1валахда»,- лагьана Селима.

( «Д»,-а)

- Эгер гьа и вахтунда дуьз речдик суал ва я гьисс кваз хьайит1а,адан эхирда суалдин ва я эверунин лишан эцигда,тиредилай вилик мад запятой эцигдач.

а) Месела: «Къуй, чпин кьилел дуьнья ислягь хьурай!»- лагьана Абдулагьа.

(«Д!»-а)

3) Эгер автордин гафар дуьз речдин юкьва аваз хьайит1а,ихьтин пуд жуьре хьун мумкин я:

1. «Вирида,Риза,- лагьана Сарухана,-кеспи ийизва.»

(«Д,-а,-д.») (« Вирида,Риза,кеспи ийизва.»)

1. «Чун къе рекье гьатна к1анда,- лагьана председателди.- За амай юлдашризни гьак1 лагьанва.» (Д,-а.-Д.») («Чун къе рекье гьатна к1анда. За амай юлдашризни гьак1 лагьанва.»)

1. «Кич1е жемир!- лагьана Периди.- Вири ваз к1андайвал жеда.»

( «Д!-а.-А.») ( « Кич1е жемир!Вири ваз к1андайвал жеда»)

4) Эгер дуьз речь автордин гафарин юкьва гьатиз хьайит1а,дуьз речдин вилик кьве точка ва абурулай кьулухъни запятойни тире( ва яэвер гунин лишанни тире ва я суал гунин лишанни тире) эцигда,автордин гафарин амай кьат1 гъвеч1и гьарфунилай давамарда.

Месела: 1) Бубади: « Ацукь, хва,вахъ галаз ийидай са суьгьбет ава» ,- лагьана , к1вализ теклифна. (А: « Д ,-а.»)

2) Дидеди: « Ваз вуч к1анзава,чан руш?»- лагьана жузуна.

( А: « Д?»-а)

9. Ял ягъунин декьикьа

Экуьнахъ фад къарагъна

Дак1ар,рак1ар ахъайна.

Чинар,гъилер чуьхвена

Михьивилихъ гелкъвена.

Мектебдиз чун гьазур я,

Тарсарални мачхул я.

Гьар пакаман ярар хьиз

Муаллимар абур я.

10. Чирвилер ахтармишун.Ц1ийи тарс т1арамарун.

- Аялар,автордин гафар дуьз речь кухтуна давамар хъия.

1) « Хуьре-к1вале мад вуч хабарар ава ?»- хабар кьуна шегьердай хтай халуди.

2) Муаллимди лагьана: « Аялар,пака чун Ст1ал Сулейманан музейдиз фида.»

3) « Зун фенай,-лагьана гадади,-амма туьквен гьеле агалнавай.

4) Дустуни: « Ваз хайи югъ мубаракрай»,- лагьана,гъил яна.

11. Зарафатдин сегьне (диалог)

( Духтурханадиз ц1ийи начагъ кас къвезва,палатадин духтурди адаз вичин чка къалурзава.)

- Я чан духтур,вирида зун кьил ч1уруди я,кимиди я,лугьузва. Ам гьик1 чир жезвайди я? Зун ахьтинди туш эхир.

- Вун туш,гьелбетда.

- Масабур тирди гьик1 чир жеда?

- Яда,куь к1вале ванна авани?

- Ава.

- Адаз яд к1ват1 хьайила ,ич1ирун патал ,са т1ур,са кавча,са ведре вугузва. Вуна вуч хкяда?

( Начагъди хиялри тухузва)

- Заз чиз, кавча хкягъайт1а хъсан я.

- Кавча хкягъайт1ани жеда,амма…..

- Ведре хкяйдани ?( шад хьана начагъдаз)

- Ваъ,я хизан текьейди,ваъ,ваннадин к1ане авай к1умп акъудайт1а хъсан я.

( М:- Аялар ,инал къалурай сегьнедин чи къенин тарсунихъ галаз гьихьтин алакъа ава? Куьне фикир авунани за куьн фикирдиз и сегьне вучиз гъанат1а?.

А: Сегьне диалогдин къайдада кьиле фена. Диалогни дуьз речдикай ибарат я.

М:- Дуьз я,балаяр. Анжах са тафават ава,диалогда чна кхьинра кавычкаяр ишлемишдач. Автордин гафарни т1имил жеда,вучиз лагьайт1а иштиракчийри чпин ихтилатар чпи лугьузва.)

12. Дестейра к1валах.

( Аялри схемайрай дуьз речь квай предложенияр туьк1уьрда)

1) А: « Д» 2)А: «Д?» 3) « Д»,- а.

( Месела:

1-десте –а) Бубади хтулдиз лагьана: « Къе чна салан агъа кьиле авай къавахдин тарар ат1уда.» б) Муаллимди хабар кьуна: «Виридалай ишигълу хъвер нинди я?» в) « Ц1инин кьуьд алахьайди хьана»,- лагьана дидеди.

2- десте – а) Мурсал халуди лагьана: « Зак тапарардай хесет квайди туш.»

б) Султана хъел кваз хабар кьуна: «Вуна закай зарафатарзавани?»

в) « За куьн гуьзлемишзава»,-лагьана Саид халуди.

13. Нетижаяр кьун

(- Аялар,гила чна ихьтин къайдада нетижаяр кьада. Куь зи жавабрал рази яни тушни лагь.)

1. Дуьз речь им чарадан речь я.

2. Дуьз речь квай предложение анжах са дуьз речдикай ибарат жеда.

3. Дуьз речь гьамиша анжах са гъвеч1и гьарфунилай кхьида.

4. Дуьз речь гьамиша кавычкайра твада.

5. Дуьз речь ч1ехи гьарфунилай кхьида.

6. Автордин гафар гьамиша гъвеч1и гьарфунилай кхьида.

7. Автордин гафар гьамиша дуьз речдин вилик жеда.

14. Тарс акьалт1арун (Рефлексия)

1)- Аялар,квез тарс бегенмиш хьанани?

2)- Квез ц1ийи вуч чир хьана?

( дуьз речь гьихьтин паярикай ибарат ят1а,дуьз речь квай предложенийра пунктуациядин лишанар гьик1 эцигдат1а)

3)- Квез тарсуна виридалай гзаф гьи к1валах бегенмиш хьана.

( дикъет хци авун,гъвеч1и гьикая,тербияламишдай ихтилат)

15. Къиметар эцигун

- Квез виридаз баркалла,балаяр. Куьне хъсан иштиракна. Гележегда квез еке агалкьунар хьуй. Ч1ал хуьх,ч1ал к1ан хьухь,ч1алаз гьуьрмет ая!

- Сегьнеда иштирак авур ,хъсан жавабар гайи ,карточкайрал к1валахай аялриз за къе вадар язава.

16. К1валин к1валах

117-тапшуругъ ,чин 141

(дуьз речь ва автордин гафар алай чкаяр тайинарна, герек тир чкайрал пунктуациядин лишанар эцигна кхьихь)