Платон Ойуунускай- саха норуотун улуу поэта, саха уус-уран тылын улуу маастара.

Платон Ойуунускай- саха норуотун улуу поэта, саха уус-уран тылын улуу маастара.

( «КыҺыл Ойуун» айымньытыгар уруок былаана)

Уруок темата: П.А.Ойуунускай «Кыһыл ойуун» айымньытыгар киирии уруок

Уруок керүнэ: саңаны барыы

Учуутал сыала-соруга:

П.Ойуунускай туһунан эбии билиҺиннэрии, уус ураннык аа5ыыга кө5үлээьин, тыл саппааҺын байытыы, о5о толкуйдуур, санарар дьо5урун сайыннарыы.

Үөрэнээччи сыала-соруга:

П.Ойуунускай айымньытын ылынан, өйдөөн, тус бэйэ5э олох икки өрүтүн туҺунан толкуй көрүү киириитэ уонна бэйэ өйүнэн тойоннуурга холонуу.

Үөрэтии тэрилэ:

учебник, тэтэрээт, П.Ойуунускай мэтириэтэ, П.А.Ойуунускай кинигэлэрин быыстапката, суруйааччы олоҕун кэпсиир презентация, тылдьыт;

Уруок хаамыыта:

Уруок хаамыыта:

1. Учуутал үөрэнээччилэр бол5омтолорун тардар, сонургатар.

Дьон ахтыытынан, букатын кыра эрдэ5иттэн кини чугас ыаллыы олорор олонхоһутун истэн үөрэнэн, 8-9 саастаа5ар уус тыл абылаҥар ылларбыт, о5олорго олоҥхолуу, ыллыыр идэлэммит. Дьон ортотугар кини «уус тыллаах, үчүгэй ырыалаах-хоһоонноох» диэн өйдөбүл олохсуйбут.

-Кини кимий?

-Платон Ойуунускай.

-Саамай сөп. Ханнык ба5арар омук саамай тынааьыннаах да түгэнигэр санаан ааьар , ытыктыыр дьоьун дьонноох. Саха омук өйүн-санаатын сомо5олуур оннук дьонтон биирдэстэрэ П.Ойуунускай буолар.(мэтириэти кордоруу)

3. Суруйааччыны кытта кыра кылааска билсибиккит. Онтон туох өйдөбүл хаалбытын, билиигитин тургутан «Ким? Туох? Хаьан? Ханна?» блиц-турнир ыытабын.

1. Хаьан, ханна төрөөбүтэй?

2. «Эн уолун-бассабыык, охсуһуу буойуна.

Эн уолун-ырыаһыт, илбис тыл туйгуна,

Сурэ5им төлөнө кинини уматар

Сүү үнэн сүрэ5и дьэ туотан дуоратар» - кимиэхэ анаан суруйбутай?

1. Ойуунускай биир айымньытыгар ким үрдүк халлаан ыйаа5ын утары 3 суол аньыыны оносторуй?

2. «Миигин үрүҥнэр уматыах буоллулар…сыаналаан көрдөхпүнэ боруруок эбиппин»-ким тылай?

3. «Син биир буолбаат?!» хоһоонун кимңэ анаабытай?

4. Ханна-ханна үөрэммитэй?

5. Маннайгы «Улэьит ырыата» хоһоонун Емельян Ярославскай соруда5ынан суруйар. Хаһан?

1. Ойуунускай саха тыла сайдарын туһугар эмиэ күүскэ үлэлээбитэ-хамсаабыта. Тылга бастакы кандидатскай диссертацияны көмүскээбитэ. Саха сиригэр тылы, культураны үөрэтэр бастакы научнай тэрилтэ директора этэ. Кини А.А.Күндэлиин термин уонна орфография олохтонуутугар бэрт улахан үтүөлээхтэр, анал үлэлэри, ыстатыйалары суруйталаабыттара. П.Ойуунускай бастакы «Термин-орфография тылдьытын» онорбута. Кинилэр кэмнэригэр алфавит, учебниктар, терминология уонна орфография боппуруостара уталытыыта суох быьаарыллаллара наадалаа5а. .(презентация кердерүү)

2. Үс саха төрүө5эр

Үөрүүлээх күнүгэр

Мин ырыам ылланыа,

Мин аатым ааттаныа,- диэн П.Ойуунускай кэнэ5эһин да5аны бар дьонум миигин умнуохтара суо5а диэн санаатын хоьоонунан эппитэ туолан, кини айымньыларын үөрэтэбит, сэргээн аа5абыт, ырытабыт.

1. –Ойуун диэн кимий? Билигин ойуун туьунан кылгас толкуй сурукта суруйуң. (о5олор тугу суруйбуттарын аа5ан иьитиннэрэллэр). Ол да иьин Ойуунускай да5аны, Кулаковскай да5аны сүдү философскай айымньыларын сүрүн геройунан ойууну талбыттара.

2. Угүс классик суруйааччы айымньыларыгар норуот үөскэппит тылынан айымньытын (фольклору) уонна мифологическай уобарастары туьаналлара. Холобур, А.Кулаковскай «Ойуун түүлэ». Ол курдук, П. Ойуунускай эмиэ сал5аабыта: Улуу Кудансаны уонна Добун ойуун Таатта сис баайдарын кытта хатыйсан, кинилэри эстэр кырыыска киллэрбитин уус-уран айымньынан көрдөрбутэ.

1. Ойуунускай ойууна оло5у киэнник билгэлиир хоодуот санаалаах, батталы утары эрэллээх охсуьааччы, кыра-хара норуоту көмүскээччи буоларын өйдөөн туран айымньыны аа5ыыга киирэбит.

-То5о «кыьыл» буолла? (саба5алаан көрүү: кыьыл-уот бэлиэтэ, охсуьуу, куустээх өн…). Словарнай үлэ ыытыллар. (арчы, кэп туонуу, дом, добун халлаан тыллар суолталарын быьаарсыы, тылдьыттан булуу).

1. «Кыьыл Ойуун» автор быьаарыытынан олонхо-тойук. Улуу ойуун норуотун иннигэр аналын толорор ба5атын этэн, бэйэтин иннигэр илбистээх ыйытыылары туруорунарыгар бол5омто5утун уурун.

Кэп туонуу, 1 оонньуутун -аа5ыы

1. Айымньыны ырытыы

-туох сыаллаах-соруктаах хара норуот хара5ын аһарга турунарый?

- ханнык илбистээх ыйытыылары туруорарый?

-эриэн кыылынан автор тугу дьүһүннээн көрдөрөрүй?.

- ойуун ханнык соруктары быһаарар соруктаа5ый?

(- ата5астабылга-батталга сылдьар норуоту өйдөтөр соруктаах,

- олох уларыйарын иьин туруулаьар гына өргөс тылланыан ба5арар,

- хааннаах хапсыьыыга кэннинэн кэхтибэт тимир сүрэхтэниэн ба5арар)

10. «Кыьыл Ойуун» драматическай айымньыны дьон-сэргэ бука бары аа5ан интэриэьиргиир, сэргиир, биьириир. Ол туоһутунан саха театрыгар элбэхтэ сцена5а туруоруллубута буолар. Онноо5ор нуучча улуу суруйааччыта М.Горькай драма тылбааһын аа5ан, үрдүктүк сыаналаабыта. Биһиги нэһилиэк народнай театрыгар эмиэ сыана5а “Кыһыл ойуун” драманы режисёрбыт Раиса Николаевна олус сатабыллаахтык туруора сылдьыбыта. Театрбыт артыыстара ис дууһаларын, иэйиилэрин биэрэн туран оонньообуттара. Онон барыта дьиңнээх буола турарын курдук дьон сө5өн-махтайан көрбүттэрэ.

11. – Бу уруокка туох саңаны биллигит?

- Уруок ханнык түһүмэ5эр ордук табыллан үлэлээтигит?

- Хас биирдиигитигэр туох сонун санаа үөскээтэ?

Тумук. Дьиэ5э улэ биэрии. «Кыһыл ойуун» айымньыны салгыы аа5ыы. Соруда5ы толоруу.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха тыла. Синтаксис. М.А.Черосов Як., 1986с

2. Саха литературата 10кыл. Н.И.Филиппова Дь.: айар, 2021с

3. Саха литературата 10кыл. Н.Н.Тобуруокап Дь.:Бичик, 2006с.