Б.Ябжанов "Хэрмэшэ"

Балдан Насанович Ябжанов ХЭРМЭШЭ

Буряад литература

Апрелиин арбан

Классай ажал

Хэрмэшэ уйтайгаар, ямаршьеб доторой шэртэһэтэйгээр хоёр гурба гангинаад, абяагүй болошобо.

Лүнхэгэр хүxэ огторгойн гүнзэгыһөө олон олон, тоолошогүй олон нохойн гүлгэдэй шүүд-шүүд нээгдэжэ, хаагдажа байдаг нюдэдтэл адли oдo мүшэдшье, ехээр амилхада, сээжэ хүрхылгэн үргэжэрхибэ гэхээр хүнгэн, сэбэр агааршье, саhан дээгүүр үлэ мэдэг иишэ тиишээ зурын ошоһон һүлдэгүй жэжэ божо ангуудай мүрнүүдшье, хааяахан шүлэнэй шабхаруу соо тушаалдадаг яһанай үлэгдэлшье урданайхи шэнгеэр баярлуулхаа болёо даа, юуншье дурыень татанагүй хаш. Хэрмэшэдэ хамаг юумэн хамаагүй шэнги.

Мэрэжэ дууһаагүй яһыень нэгэ үрзэгэрхэн гүлгэнэй хүлэйнь хажуудаханhаа зуугаад ябашахадань, Хэрмэшэ хүдэлбэгүй...

Хэрмэшын мүшхөөгүй мүрнүүд, гүйгөөгүй зүргэнүүд үгы бэлэй. Тэрэ залуушье һаа, яһала ябаа, яһала юумэ үзөө. Тэрэнэй дабаһан аюулта, хүндэ замые гаталжа гараха нохой сэлеэн соонь үгы гэмээр. Ой тайгын бүһэдэ хүрэмэ саhа махажа ябаад, хэрмэ булгадташье хусаа, бодон гахайшье борьбодоо, шархатаһан баабгайдашье ahaa, тархи эрьемэ хабсагай дээгүүршье дамжажа, тэхэ ямаадые намнаа. Зүгөөр Хэрмэшэ мүнөө гансаараа юу хэхэб даа? Агнахын тула нүхэр, хоёр хүлтэй хүн хэрэгтэй ха юм.

Аюул, баяраар дүүрэн үйлэ хубияа нэгэнтэ бэшэ хубаалдаһан хоёр хүлтэй эзэниинь яашооб, хайшаа ябашооб?.. Урдань тала руу ябахадаа, нэгэ хэды хоноод лэ гэртээ ерэгшэ бэлэй. Ехэл удаанаар ябахадаа, һараһаа үлэгшэгүй hэмнай. Харин эзэнэйнь мордожо гараһан тэрэ ааяма халуун үдэрһөө хойшо хэды үдэр үнгэрөөб? Нилээн саг ябаа. Мүнөө саhан ороо, агнууриин хаhа түлэг дундаа.

...Тиихэдэ эзэнэйдэнь олон хүнүүд суглараа. Мүнөөхи үмхэй уһаяа уугаа ха, бага сага шууялдаа. Теэд урданайхи мэтээр сонхын шэлэй доһолсо энеэлдээгүй, гэрэй оёорой лужаганаса дэбхэрэлдээгүй. Ехэнхидээ, юундэшьеб, нохойн гангинаhан шэнги абяан гэрhээ дуулдахадаа, үүдэндэ байһан Хэрмэшын досоохиие хуу урбуулжархёо юм. Һаншагтайшуулайнь нюдэнhөө гэрэлтэй монсогорхон дуhалнуудай гоожохые нохой хараа. Хаhатай, хүдэр бэетэй эзэниинь гэрhээ гаража, Хэрмэшэеэ, юундэшьеб, байрадань уяад, юушьеб хэлэжэ байгаад тархииень, нойтон хоншоорынь эльбээ, эрхэлүүлээ. Мүн нохойшье өөрынгөө хубида нюурыень, гарыень долёогоод, долёогоод абаа.

Эзэнэйнгээ хараcаарнь һанаа бодолыень таадаг болоһон Хэрмэшэ тиихэдэ юушье ойлгоогүй һэн. Эзэниинь яахадаа нүхэрөө байрадань уяа hэм? Хахасалгын уйдхар гунигаар, амар мэндэ уулзаха этигэл найдабаряар, дүүрэн сэдьхэлээр эзэнэйнгээ шэртэһэн хараcые Хэрмэшэ яахадаа анжараагүйб? Теэд анжараашье һаа, үе наһандаа уулзахагүйгөөр эзэнhээ тиихэдээ хахасажа байһанаа нохой яажа мэдэхэ бэлэй! Хэрмэшэ эзэнэйнгээ хойноһоо даб гэхэдээ, түмэр гэнжэдээ угзаруулаад, гомдонгёор, сүxэрэнгеэр, гангинаһаар, дүүлиһээр гээгдэшоо һэн.

Агнажа эхилхэhээнь хойшо үнэн сэхээр, алба хэһэн нүхэрөө орхёод, нэгэхэншье хэрмэ баряагүй һамгаяа, буугай сэмгэ даахагүй ахир заахан хүбүүгээ дахуулаад ябашахадань, Хэрмэшэдэ угаашье гомдолтой шэнги байжа, нюдэнhөөнь монсогорхон уhан эжэлүүдгүй дуһа лаа һэн . У даншьегү й тэдэ дах уулнуудынь ур уу дуруух ан гэртээ тэxэрибэ. Эзыень хаанашьеб орхиһон һамга н хүбүү н хоёр Хэрмэшын у рдa зэмэтэйдээ урдаһаань с эхэ ха ра хаяа сүхэрһэн шэнги гэртээ орошоо һэн бэлэй...

Тэрэ үдэрһөө хойшо Хэрмэшын гэртээ үлэһэн тэдэ хоёр эзэдэйнь ажабайдал бага багаханаар хубилжа эхилээ. Урдань ходо гэртээ байдаг хулһан мэтэ жэбжэгэр бэетэй, сэбэр һайханшье шарайтай эхэнэр эзэниинь хүбүүн Хэрмэшэ хоёроо абаад, үнеэ тугалаа туугаад, үбһэндэ гараба.

Хэрмэшэ газарай шиигтэй ногоо, сэсэгүүд соогуур яһала ябаа, хатаһан үбһэнэй дүлэ сорьёмо үнэрөөр садатараа амилаа. Шатама халуун наранда дүрбэн хүлтэ нүхэдтөөл адляар орохо, гараха газараа оложо ядан, сомоо бухалнуудай һүүдэрээр амаашье ангайжа хэбтээ. Гэбэшье тэрэ бэшэ нохойнуудтал адляар миин, хооһоор сагаа бараагүй. Шэбэр шугы соогуур хилaрхан шандагые намнаа, нуур намаг соогуур ябажа, шубуудай дальбараануудыешье бараа...

Алтан за л аата т а ряанай эдеэгээ хүсэхэдэ, хү н үү д полидо гараба. Хэрмэшэ эзэдээ дахалдан, баһал тиишээ ошолдоо. Нэгэтэ та ряанай за хы н модон соогу ур я бажа ябатараа гүрөөhэнэ й үнэр абажарх и ба. Мүртэнь ороод, намнахадань, үнөөxин ь г үйшэбэ. Аматай түмэрһөө хүхэ утаа бурьюулхал хүн үгы. Гүрөөһэн тэрэниие наадалhан мэтээр эндэ тэндэ һүрөөд, нэгэ хэды буухираад, модо руугаа орошобо. Хэрмэшэ хойноһоон ь д ахалдаад , абар-табар н арһад соогуур, үдхэн хара шэрэнги соогууршье, тaлa дээгүүршье гүйнэ, намнана. Бооришье дабана, ур уу дана. Теэд хүбшэ тайгаа дорьбуулһа н дуун н ая раагүй. Нохой бүглэржэ у н атара а гү йбэ. Сүхэржэ ерэхэдээ, уйтайгаар, доторой шэртэһэтэйгээр гангинаад абана. Нэгэ хэды соо улижа улижа , хэ лээ һанжуулаад хэбтэшэбэ. Хэрбээ эзэниинь, сухаришагүй зоригтой эзэниинь сугт а а ябалсаа h аа, тэрэ аймхай hэргэг гүрөөһэ заал hаа унагааха байгаа. Тиигээд тэрэ шарх ии нь хатааhан амитанайнгаа халуун шуһаар харьялһан амтатай эльгыень Хэрмэшэдэ үгэxэл байгаа.

— Һайнши д аа , нүхэрни, — гээд , зантагар тархииeнь эльбэжэ эрхэлүүлхэл һэн.

Теэд мүнөө у н та ха бодоходоо, үдэр эдеэлхэдээшье эдеэнэй үлэгдэл, тогооной угаадаһа дутаадаһа үгэдэг аалихан, даруу зантай эзэ н э х энэ р наһа а хүсөөдүй хүбүүн хоёртоо у рма а ху xаранг и бусаба.

Хэрмэш э хэды и игэжэ гашуудаа, сүхэрөөшье һаа, хо й то үглөөнии нь м үн лэ хэһэшэгүй үнөө хи а нгууда а баhа намнажа орохо. Теэд хооһоор бэеэ мэхэ лх э. Хооһон лэ газар бэеэ зобоохо.

Тайгын модод шарлажа, агнууриин хаhа үзэгдэбэ. Намаа н абшаһадай газарт а унахые х ар аһан Хэрмэшэ модонһоо модондо дүүл ин дүүл ин хии дэдэг хэрмэ булгадые һана на ёһотой. Тэрэ эгтээ дуранда а модо н өөдэ соройжо, собхоржо ба й гаад хусадаг болошобо.

— Ай даа, хайран нохой миин лэ хосоржо байна даа!

— Халаг, нэгэшье ангуушан нютагтаа үлэхөө яагааб даа, — гэжэ үндэр наһатайшуул н эгэтэ бэшэ гэмэрэлдээ юм даа.

Теэд нохойн у й дх ар гашуудалда туһалха нэгэшье хүн тосхондонь үгыл даа. Урдань, эзэнэйнь байхада орожо, гаража байһан бүһэтэй шүүл баһ ал үгы. Бултад аа Хэрмэшые тамалһан шэнгеэр х а раа бараагаашье харагдахаа болишоо ха юм. Угайдхадаа, тэрэ заахан хүбүү ниинь буугай сэмгэнhээ гал бу таргах а ш адалта й б айх аа яагааб даа! Халаг!

...Сүхэржэ ерэхэдээ, Хэрмэшэ уйтайгаар хоёр-гурба гангинаад, абяагүй болошобо ха юм.

— Хэрмэшэ, ехээр бү уйда, — гэжэ гэрhээнь гаража ерэһэн эзэн хүбүү ниинь нохойгоо э р хэлүүлбэ. — Баабайһа а б эшэг абаабди. Һа йн я банаб гэжэ бэшэнэ. Дайса даа дар аад ерэтэрни, Хэрмэшэеэ hайнаар абаад байгты гэнэ. Ши мини и хэлэхые ойлгоно гүш, а ли үгы гү? — гээ д, эдеэень урдань табижа үгэнэ.

Зүгөөр Хэрмэшэ эдеэндэнь хүрэбэгүй. Хойто хоёр хүл дээрээ тэрэ согсойжо hуугаа д, һорьмогор хоёр шэхэе э д эрдилгэ н, хөөрөөень шагнаарх аһан шэнгеэ р урд аһаань с э х э ха раад һууба. Хоёр х а ра нюдэдынь эдеэшэжэ хүсэһэн мойһон мэтээр елэлзэнэ.

— Юу хэлэнэбиб шамда, ойлгоно гүш? — Ии-ии-уу, — гээд, нохой хэлээрээ амаа долёобо.

— Сэсэ н н охой муу х ү нhө ө ү лү ү юм гэжэ баабайм ни хэлэгшэ hэн. Нээрээ, ши ми н ии хэлые ойлгоно гүш?

Т и ихэдэнь Хэрмэшэ тархяараа до хид гээд, хойто хүлөөрөө бар уун шэхэе э нэгэ х эд ы маажаа д, хууша н т үхэлөөр өө у р даһаань ёлойсо гэтээд һуушаба.

— Зай, тиигэбэл баабайнгаа бэшэгые уншаад үгэһүүб, — гээд, хүбүүхэн гэртээ гүйжэ орошобо.

Хэрмэш э хой ноһоонь гүйжэ, гэ ш хү үр дээрээ гар аад, үүдэеэ һабардан гиинана.

«Амар с айн, м ин ии Алтан! — гээ д, хүб үү н н охойдоо баһа хандана. — Баабаймни шамайгаа алтан гэнэ, ойлгоно гүш?»

Зай, шагн а даа, саашань уншахам: «Хэр һ айн б айнабта? Хубсаһа хунараар, эдеэ хоолоор ямарбта? Дарима, хуби золоо холбожо, арба гаран жэл һу утараа, нэгэшье х ату у ү г э хэлсээгүйбди. Дайн гээшэмнай дайн лэ ха юм даа. Галзуу фашистнуудай манда добтолоогүй һаа, ажабайдалаа түбхинүүлжэ, хүбүүгээ һургажа, хүмүүжүүлжэ байлсаха бэлэйб. Хүбүүгээ һайнаар һургаха, ажахыгаа эрхилхэ хамаг хүшэр хүндэ үүргэ хуу шиниим толгой дээрэ бууба. Теэд энэмнай бүгэдэ зоной хэрэг гээшэ ха юм даа. Тиимэһээ, шимни, бүхы хүсэ шадалаа эршэдхэжэ, хүбүүгээл һайнаар һурга. Эрдэм ухаагаараа хэнhээшье дутахагүй хүн болог. Тэрэнэйл түлөө тэмсэхэ ёһотойбди.

Доржомни, аяар арбан нэгэтэй болобош. «Һураагүй – балай, һураһан – далай» гэжэ ойлгохо сагшни ерээ, хүбүүмни. Эсэгынгээ захяа, эжынгээ үгэ дуулаад, оролдосотой һайнаар һура. Алишье талаараа эрхим хүн болохые оролдоорой.

Хэрмэшээ хэндэшье бү үгэгты. Гомодхоонгүй, һайнаар абаад байгты. Дайгаа дүүргэжэ, амар мэндэ таанартаа бусаhан хойноо Хэрмэшэтэеэ агнахабди...» —

Доржын уншажа байһан саарһанhаа солдат эзэнэйнь танил үнэр анхилаа юм гү, бү мэдэе, зүгөөр Хэрмэшэ гэнтэ һүрөөд, урдахи хоёр хүлөөрөө бишыхан эзэеэ хүзүүдээд, гартаа барижа байһан бэшэгыень үнэсөөд, түхэреэхэн шарайтай нюурыень долёогоод, долёогоод абаба. Тиин үнөөхи саарhыень саб шүүрээд гүйшэбэ. Гайхашоод байһан хүбүүгээ тойрожо байжа, гангинажа, уйлажа байжа, тэрэ багаараа гүйжэ, гүйжэ ерээд, баһа хүбүүгээ тэбэреэд, долёогоод абана.

Дүрбэн хүлтэ нүхэрөө иигэжэ баярлаха гэжэ ухаандаашье hанаагүй ябаhан хүбүүxэнэй урда Хэрмэшын гүлгэн наһанай ажабайдал гэнтэ хуу харагдахадал гэбэ. Тиихэдэ саhан хайлажа байгаа. Тэдэ үдэрнүүдэй нэгэндэ баабайнь ама халамгайхан ерэбэ. Дэгэлэйнгээ үбэрһөө нэгэ халтар шара гүлгэ гаргаад, шодогорхон hүүлһээнь барижа, тархиинь уруу һанжуулжархёо бэлэй. Тиихэдэнь нюдөөшье хаража үрдеэгүй үнөөхи ахир муухан амитаниинь гангинажа байгаад, өөдөө матаралдаа, нугаралдаа юм.

— Харана гүш, хүбүүмни? Һайн нохой болохо гүлгэн тархиинь уруу харуулжа барихада, иигэжэ бэеэ дааха шадалтай юм шуу, — гэжэ эcэгэнь хүбүүндээ хэлээ hэн. — Муу нохой болохо hаа, таряа шэглэһэн тулам шэнгеэр тархяа уруу һанжашаха байгаа.

Тиигэбэл энэмнай ехэ ангууша нохой болохо гү? — гэжэ Доржо ехэтэ гайхаа, тагнаа юм.

— Тиихэ даа. Заaтaгүй ангууша нохой болохо.

— Баабгайда, бодон гахайда ябаха гү?

— Ябаха даа. Булга, хэрмэшье агнадаг болохо, — гээд, баабайнь ханада үлгөөтэй байһан эмээл абажа, гүлгөө дүрөө соогуурнь шургуулжа гаргаба.

— Баабай, энэ иигэхэдээ яажа байна гээшэбши?

— Гүлгэндэнь дүрөө соогуур, баханын нүхөөр шургуулжа байхада, зүүнэй һүбөөр ходо гарама һүбэлгэн ухаатай нохой болохо юм.

— Яахадаа һүбэлгэн ухаатай болохо юм теэд?

— Булга бариха гээшэ тиимэ амар хэрэг бэшэ юм, — гэжэ эсэгэнь ангууша нохой һургаха орёо оньһон нюусые хүбүүндээ тайлбарилжа үгэбэ. — Булганшни, хүбаа, адхатай шулуутай газарта нюдаргын багтама заахан забһар соо хорошодог. Муу нохойн ороһон газарыень оложо ядаһаар, эрьелдэhээр байтарнь, тэрэшни гараад тэрьелшэдэг юм. Тиимэһээ булганай ороһон газарые түргөөр олохынь тула багадань иигэжэ дүрөө соогуур, баханын нүхөөр шургуулжа һургадаг юм шуу.

— Эгээ минии иигэжэ шургуулжа байбал, нээрээ, булгаша нохой болохо гү?

— Болохо даа, хүбүүмни, болонгүй яахаб? Сүлөөтэйдөө тиигэ, заахан амитан гээшэ бшуу, — гэнэ эсэгэнь. — Багадань шүлһөө эдюулжэ байхада һайн юм гэлсэгшэ. Эзэнэйнгээ шүлһэ эдижэ байһан гүлгэн унхииень холоһоо абадаг болохо юм. Хаанашье ябахадашни гүрөөһэ, буга, hогоо шамдаа туужа асарха, — гэхэ мэтын гайхалтай һонин юумэ эcэгэнь хөөрэнэ. — Тиихэдэ хэрмэнэй мяха багадань эдюулжэ байхада, тон хэрмэшэ болодог. Ямар ушартай юм гэхэдэ, багадаа мяхыень эдижэ байһан амитанайнгаа үнэрөөр мүрыень мүрдэхэ болоно бшуу.

— Баабай, энэ гүлгэндөө хэн гэжэ нэрэ үгэхэбибди? — Хэрмэшэ гээд хаяыш даа. Нэрэhээ болохо hэн гү!

Энэ сагһаа хойшо Доржо наадаяа мартадаг болобо. Сүлөөтэй сагтаа гүлгөө носожо зобоохо. Тэрэнь баханын нүхөөр, үгышье hаа, дүрөө соогуур гараа hаа, борсолһон хэрмэнэй мяханда хүртэжэ жаргаха. Хэрбээ заахан эзэнэйнгээ үгэ дуулаагүй һаа, юугээршье жэшэмээр бэшэ тэрэ амтатай хоолдо хүртэнгүй, миин лэ хооһоор haлaшaха. Тиихэдэ Доржо үшөө ямаршье амтагүй шүлһөө эдюулхэ гэжэ Хэрмэные туляаха.

Тиихэдэ Хэрмэшэ эдэ хоёр хүлтэнөөр бүхы наhан соогоо сугтаа ябаха, тэдэнтэй хамта аймшагтай ехэ аюул дабаха байһанаа яажа мэдэхэ бэлэй... Зүгөөр тэрэ эзэдтээ аргагүй ехээр эрьеэ hэн: һургуулиингаа хэшээлһээ тараһан Доржын нүхэдөөрөөшье хамта, гансаараашье гэртээ ерэхэдэнь, Хэрмэшэ холоһоо угтан урдаһаань гүйжэ ошохо. Үгышье һаа, ехэ эзэнэйнгээ ажалһаа ерэхые баһа алдангүй угтаха. Тиихэдэ Хэрмэшэ эзэдээ ондо ондоо дуугаарнь, ондо ондоо маягаарнь таниха. Бага эзэнэйнь нүхэд бултадаа тэрэниие эрхэлүүлхэ, наадаха. Бултадаа ондо ондоо үнэртэйшье hаа, нэгэ хайшааб даа адлишуу, гашууншаг, нойтоншог хүлhэнэй үнэртэйнүүд байха. Харин ехэ эзэеэ түмэр гү, юунэйб даа, өөрынь унхидажа үзөөдүй, нэгэл ондоохон үнэрөөр ойлгохо. Энэл үнэрөөрнь хаанашье, хэдышье олон хүнүүдэй дунда ябахадань таниха. Гэбэшье ехэ эзэнэйнь нүхэд хаа-яахан нэрээрнь нэрлэхэhээ ондоо Хэрмэшые балай эрхэлүүлхэшьегүй даа. Тэдэнэр сула модоной дабирхайн, түмэрэй, газарай шиигэй үнэрөөр анхилха. Хаа-яахан Хэрмэшын үшөө унxидаагүй, дура гутама үнэрөөр хангалтаһаар, юундэшьеб, хоёр хүл дээрээ найгажа ябаха. Тиигэжэ хоёр хүлөө тoмoжо, бүдэржэ ябаhаншье мүртөө унахагүй, ехэл һонин байха. Тиимэ хүнэй хэлэнииньшье томолдошодог, үгэ дуунииньшье ондоо, галзуу болошодог юм.

Зүгөөр һаншагта эзэнэйнь нүхэд бэшэнhээ тад ондоохонууд бэлэй. Тэдэнэр барандаа һүнэй, талханай, үгышье һаа, хоргооһо, шэбхын үнэрөөр анхилжа ябаха. Тэдэнэй дундаһаа Хэрмэшын бүришье ойлгохогүй, мэдэхэгүй үнэр хамарыень сорьёжо, дурыень гутааха. Иимээр анхилһан ута гэзэгэтэйшүүл дандаа hабяаһагүйхэнүүд, уймарханууд байха. Хэрмэшын тоомоо таһаржа, худалаар хусажа байгаад наадахада, аргагүйгөөр шашалдаха, пишаганалдаха. Тиигэхэ бүринь һонирхожо аржаганаха, халта шүүрээдшье абаха. Эсэсэй эсэстэ һаншагта эзэниинь гэрhээнь гаража:

— Хэрмэшэ, боли! — гэжэ зандаржархёод, тэдээндээ юушьеб хэлээд, гэртээ оруулха.

Гүлгэн бүхэн томо нохойтой уулзахадаа, һүрдэжэ айдаг гээбы. Абиртажа ерэхэдээ, өөдөө хаража хэбтээд, һүүлээ хурылан, билдагуушалха. Харин Хэрмэшэ ямаршье нохойтой золгоходоо, тэрээндээ орходоо хэды багашье һаа, дүрбэн хүлөөрөө газарhаа ургашаhан шэнгеэр тэрэ дороо урдаһаань соо гэтээд зогсошодог байгаа. Тиихэдэнь тэдэнь хүзүүн дээрэхи шэрхэгээ хэды эрзылгэжэ, шүдэ амаа хурсадабашье, Хэрмэшые дайран, хазангүй саашаа арилшадаг бэлэй. Ахир бага хадань хайрладаг байгаа һэн гү, али Хэрмэшэ дорюун омог зантай хадаа араата ахамад нүхэдэйнгөө урда билдагуушалдаггүй байгаа һэн гү? Энэ хоёрой алинииньшье байжа болоо. Зүгөөр Хэрмэшэ ямаршье юумэнhээ сухариxагүй, зүрхэтэй, даамайхан, омог зантай нохой болохо байhанаа тиихэдэ харуулаа бшуу.

Гэрэй даабари:

• Балдан Насанович Ябжанов тухай сообщени бэлдэхэ. Минии хаягруу эльгээхэ.
• [email protected]
• 15 апреля последний срок