Жай, суроолуу сүйлөмдөр

Сабактын темасы: Жай , суроолуу суйломдор, аларды

уюштуруучу каражаттар.

Предметтик билгиликтер:

1. Тил таануучулук

2.Кептик.

3.Маданият таануучулук.

Сабактын усулу: интерактивдуу.

Сабактын тиби: Жаны билим беруу.

Сабактын формасы: аралаш сабак

Предмет аралык байланыш: кыргыз адабияты.

Сабактын жабдылышы: окуу куралы, темага карата корсотмолор, карточкалар, ноутбук, тексттик таркатмалар ж.б.

Сабактын журушу:

Уюштуруу иши:

Саламдашуу.КРнын мамлекеттик тил гимнин ырдоо.

Класстын, окуучулардын гигиеналык абалын, окуу куралдарын козомолдоо. Журнал боюнча жоктоо.

1-баскыч: Чакыруу этабы:

Сабактын максатын тушундуруу: отуло турган теманын максаты тушундурулот.

Отулгон теманы

кайталоо: уй тапшырмасы суралат.

Эки топтогу окуучулар берилген тапшырма боюнча презентацияга чыгышат.

1-топ:

Суйломду соз айкаштарынан, создордон айырмалаган башкы белгилери-модалдуулук, синтаксистик чак.

-Биз пикир алышууда кандайдыр бир окуя жонундо гана айтпастан, ошо окуяга карата озубуздун мамилебизди да билдиребиз. Мисалы баяндап жаткан окуянын чын же калп экендиги, окуядагы кыймыл-аракеттин ишке ашары анык же кумон экендиги ж.б. мамилелер кошо камтылат. Бул модалдуулук. Ал эми кандай гана окуя болбосун убакытка коз каранды. Бул-синтаксистик чак.Бул экоо этиштин ынгайлары жана чактары модалдык мааниге ээ создор аркылуу ишке ашат.

Мисалы: Тордо жаткан бироо бат эле корулдап уйкуга кетти. Мекен учун коз жумгандар баарыбыздын журогубуздо жашайт.

Мында суйломдордун модалдуулугу, б.а. откон жана келер чактагы окуянын (аракеттин) анык болгону ж.а. болору этиштин откон ж.а. келер чагы аркылуу берилди.

2-топ:

Жак жана интонация. Суйломдо жак да чон мааниге ээ, анткени кыймыл-аркет кайсы бир жак (1-2-3) тарабынан аткарылууга тийиш. Мисалы: Ал келди. Мен кеттим. Жак жактама ат атоочтор ж.а жак мучолору аркылуу берилет.

Суйломдун дагы бир негизги белгиси- интонация.

Интонациянын жардамы м.н соз, соз айкаштары суйломго айланат. Б.а ар бир суйломдун аягында ун басандап, тыным болот. Бул ойдун аякталып буткондугун билдирет. Мисалы: Ал койчу- Ал-койчу. Суйлом интонациялык жактан аякталган болууга тийиш.

Карточканын суроолору:

1-карточка

Суйломду создордон, соз айкаштарынан айырмалап турган белгилер?

2-карточка

Суйломдо синтаксистик чак кандай мааниге ээ?

(кандай гана окуя болбосун убакытка коз каранды, себеби ал белгилуу бир мезгилде откон кундо же бугун же келечекте ишке ашат)

3-карточка

Суйломдо жак кандай мааниге ээ?

(чон мааниге ээ, анткени кыймыл аракет кайсы бир жак тарабынан аткарылууга тийиш. М : Сен окудун.Мен билдим.

4-карточка

Суйлом деген эмне?( буткон бир айрым ойду билдирген соз же соз тизмеги суйлом деп аталат.)

5-карточка

Суйломдун грамматикалык озогун эмнелер тузот?

(баш мучолор)

6-карточка

Улбурогон ак булуттар дуйного корк берууудо. (Суйломду айкаштарга ажырат)

7-карточка

Суйломдо интонациянын кандай мааниси бар?

(Интонациянын жардамы аркылуу соз, соз айкаштары суйломго айланат. Ал мугалим-Ал-мугалим.)

8-карточка

Мен келечекте чыгаан жазуучу болгум келет.

Суйлом кандай модалдык мааниде колдонулду деп ойлойсун?

(Модалдык маани этиштин каалоо-тилек ынгайы аркылуу берилди.)

9-карточка

Балким, абышканын айтканы аткарылаар.

Суйлом кандай модалдык мааниде колдонулду деп ойлойсун?

(Мында модалдуулук (болжолдоо) арсар келер чак менен катар киринди соз аркылуу берилди).

10-карточка.

Суйлом грамматикалык негизден турат, соз айкашы эмнеден турат?

(соз айкашы багындыруучу жана багынынкы тугойдон турат?)

2-баскыч: Тушунуу этабы:

Жаны тема:

Суйлом айтылыш максатына карай тортко болунот:

Мисалдар:

Тагдырын тобокелге салган Бурулча жоргонун оозун коё берди.

Айылдан келаткандар бери бурулушту.

Мугалим окуучулардын тема боюнча ойлорун угат, окуучулар мисалдан эреже чыгарууга аракет жасашат.

Мугалимдин созу: Болуп откон, болуп жаткан жана боло турган окуяны жайынча баяндаган суйлом жай суйлом деп аталат.

М:Кыргыз элинин улуттук сыймыгы болгон «Манас» ар бир адамдын алтын бешиги.

Жай суйлом бир калыптагы баяндоо интонациясы менен айтылат ж.а андагы создор кобунчо туз орун тартип боюнча жайгашат.

Кайдасынар силер азыр, кайсы жолдор менен кетип бара жатасынар?

Балким, силер да ошол жакка кеткен чыгарсынар?

Мугалим суроолуу суйлом боюнча окуучулардын ойлорун угат. Окуучулар мисалдан эреже чыгарууга аракет жасашат.

Бир нерсени билуу, бышыктоо жана тактоо максатында айтылган суйлом суроолуу суйлом деп аталат

Суроолуу суйломду томонкудой каражаттар уюштурат:

-сурама ат атоочтордун –бы, -дыр, -ар мучолорунун ыя ээ, го болукчолорунун ж.а суроо интонациясынын жардамы м.н уюшулат.

-суроо уландысы –бы аркылуу:Алтынайды узатып турган жерин суротко тартсамбы?

-сурама ат атоочтор аркылуу:

Эл суйгонду ким суйбойт?

-Интонация аркылуу:

Тракторду себепсиз токтоткон учун жоопту озунуз бериниз?

Ата-энениз менен келгендирсиз?

Окуучулар топторго болунгон калыбында 108-конугууну аткарышат.

Суроолуу суйломдорду кочуруп жазышып, кайсы каражаттардын негизинде уюшулганын аныкташат.

2-тапшырма:

Окуучулар жай суйломдор камтылып, ноутбука жазылган текстти айрым суйломдорго ажыратып, тыныш белгилерин коюп кочуруп жазышат.

1-текст:

Майдын аяк кези тун асман ачык мончоктой тизилген сансыз жылдыздар жымындашат алыста ышкырган кузотчулордун уну угулат жаратылыштын койнундагы бардык нерселер тундун кучагында акырын басып Чырдын дарбазасынан Ажар чыкты Ажарда он жок, жудогон кылчактап арт жагын карайт, шашат Ажар Какшаалды бет алды, себеби Какшаалда турган кыргыздар бар экендигин уккан Ажар чуркап журуп отуруп, тан сурууго жакын калганда, бир калын токойго келип бекинди.

2-текст:

Чуй ороону дегенде биздин козубузго калдайган шаар, ондогон заводдор корунот чыгыш жагын кадимки сулуу Кемин дейбиз жазында жаны ачылган гулдордун жыты буркурап, жарпынды жазат жуздогон тракторлордун балбан кучтору жер титиретип, кара жердин кардын эншере тилет семиз жердин жыты мурунга урунса, нан сыяктуу, ырыскы сыяктуу жыттанат кайда барсан эмгек Эл да сонун, эл кайрадан жасап алган жер да сонун

(Мугалим убакытты чектейт, топтор белгиленген убакытта туура так жазгандыгына жараша упайларды алышат)

3-тапшырма:

Топтор ноутбуктан быйтыкчалардын жардамы менен макалдарды табышып, магниттик доскага жазышат.

(Камтылган макалдардын жай суйломго мисал боло аларын далилдешет. Убакыт чектелет, макалдарды тез, туура тапкандыгына жараша упайларды алышат.)

4-тапшырма:

Топторго ноутбуктан тексттер уктурулат. Текстти угуп, анын ичинен суроолуу суйломдорду таап, суйлом кандай каражаттар аркылуу уюшулганын аныкташат.

Теманы бышыктоо:

Анда эмесе балдар сабагыбызды бышыктайлы. Баарыбызга белгилуу болгондой, 12-декабрда кыргыздын улкон жазуучусу, аалам алпы Ч.Айтматовдун туулган куну жана

чыгаан акын Алыкул Осмоновдун кайтыш болгон куну белгиленип, эскерилди. Эстеликтерине гулдор коюлду. Биз да копчулуктон чете калбай аларга гул коёлу.

(Доскага Ч.Айтматовдун ж.а А.Осмоновдун суроттору илинет. Топтогу окуучулар тустуу баракчаларга суроолуу, жай суйломдорду жазышып, гул жасап чапташат. Топтордун ыкчам аракеттерине, суйломдорунун маанисине карап, бааланат. Убакыт чектелет.)

3-баскыч: Ойлонуу этабы:

Сабакты жыйынтыктоо: жай, суроолуу суйломдор, алардын тыныш белгилери, мааниси тууралуу айтылып, мугалим тарабынан сабак жыйынтыкталат.

Уйго тапшырма беруу: Жай, суроолуу суйломдорду катыштырып суйлом тузуп келуу.

Баалоо: быйтыкчалар аркылуу бааланышат.

1-карточка.

Суйломду создордон, соз айкаштарынан айырмалап

турган белгилер?

2-карточка.

Суйломдо синтаксистик чак кандай мааниге ээ?

3-карточка.

Суйломдо жак кандай мааниге ээ

4-карточка

Суйлом деген эмне?

5-карточка

Суйломдун грамматикалык негизин эмнелер тузот?

6-карточка

Окуучулар спорттук мелдештерге катышышты.

(Суйломду соз айкаштарына ажырат)

7-карточка

Суйломдо интонациянын кандай мааниси бар?

8-карточка

Мен келечекте чыгаан жазуучу болгум келет.

Суйлом кандай модалдык мааниде колдонулду деп ойлойсун?

9-карточка

Балким, абышканын айтканы аткарылаар.

Суйлом кандай модалдык мааниде колдонулду деп ойлойсун?

10-карточка

Суйлом грамматикалык негизден турат, соз айкашы эмнеден турат?

11-карточка

Суйлом кандай кызмат аткарат?

12-карточка

Жазууда суйломдун аягына кандай белгилер коюлат?