Урок развитич речи

Урочытемæ. Сочиненимæ цæттæгæнæнурок:

«Æмбалы хорзæх алкæй дæр уæд»

Урочынысан.1. Бацæттæ кæнынскъоладзаутысочинени фыссынмæ.

1. Ахуыркæнынскъоладзаутыцарды æцæг æмбалравзарын.

1. Сывæллæттæм гуырын кæнын уарзондзинад ирон æгъдæуттæм, сæудварнырæзын кæнынхъыг,рисс æмбарыны æнкъарæнтæ, æмбалæн аргъ кæнынзонын.

Урочы фæлгонц:журналтæ «Мах дуг», «Ногдзау», газет «Рæстдзинад»-æй, зарæг «Æмбалы зарæг»-æй, æмбисæндты таблицæйæ, тексттæй, техникон фæрæзтæй; нырыккон технологитæ: компьтер, проектор, интерактивон фæйнæг.

Фæйнæгыл эпиграф урокмæ:Æмбæлтты фарнæй хох дæр нæры, Æмбæлтты фарсмæ амонд цæры.

Чеджемты Æхсар.

1. Организационхай.

Ахуыргæнæг: -Уӕбон хорз, сывӕллӕттӕ!

Кӕд абонуазалбон у, уӕддӕр уӕзӕрдӕтӕхъуамӕцинӕй дзаг уой, уымӕнӕмӕуӕмӕрбацыд бирӕуазджытӕ. Ирон хӕдзармӕта уазӕг куыӕрбацӕуы, уӕд ыл хур ракӕсыӕмӕфӕзӕгъынц: «Уазӕг- Хуыцауы уазӕг", уымӕгӕсгӕазилут нӕуазджытӕм, уӕмидбылты сӕм бахудутӕмӕсын уӕсӕртӕй уӕзданакувут!

• Бузныг,сбадут.

• Сывӕллӕттӕ, сымах зыдтат уазджытӕуӕм кӕй уыдзӕнӕмӕрайсомӕй,

ӕвӕццӕгӕн, тынг тагъд кодтат скъоламӕ?!

• Ничи байрӕджы кодта?Ӕмӕтагъд цӕмӕн кодтат скъоламӕ: тарстыстут, куы байрӕджы кӕнат, уӕд уӕм хӕццыстыӕвицӕмӕн?

( Сæ хъуыдытæ дзурынц)

Ахуыргæнæг: Тынг хорз, сывæллæттæ.

1. Хъуысы «Æмбалы зарæг» Чеджемты Æхсары фыстныхæстыл.

Ахуыргæнæг: Нæ фыдæлтæй нын баззад бирæ хорз ныхæстæ. Уыдон дзырдтой:«Мулкмæмакуы бæхæлæг кæн,мулкухъæдысыфтæр. Уалдзыгон рæсугъду,фæлæ фæззæджы азгъæлы». Уый æмбæрстой нæ хистæртæ æмæ сæ цæстымулкæйкадджындæр уыди æмбалдзинад. Уыдон агуырдтой сæхицæн ахæм æмбæлттæ, кацытæм лæгдзинад, æхсар, ныфс,æгъдаууыдысты бæрзондæвæрд.

Амондджын æмæ хъал уый уыди, царды кæмæн уыди уарзон æмбал. Æфсады, балцы цæугæйæ нæ хистæртæн сæ ахсджиагдар куывд вæййы:

«Æмгарджын у», зæгъгæ.

- Нæ абоны урочы мах дзурдзыстæм æцæг æмбалдзинадыл. Нæхи цæттæ кæндзыстæм сочинени фыссынмæ уацхъуыды хуызы газетмæ. Нæ темæ та у

«Æмбалы хорзæх алкæй дæр уæд». Хæдзармæ уын лæвæрд уыди ахæм хæслæвæрд: æрæмбырд кæнын æрмæг æмбалы тыххай газет «Рæстдзинад», журналтæ «Мах дуг» æмæ «Ногдзау» – æй.

Уæ иутæ хъуамæ æрмæмбырд кодтаиккой æмбисæндтæ, иннæ та – таурæгътæ, æртыккаг къорд та – уацхъуыдтæ.

Нæ урокæн эпигрæфæн райстон Чеджемты Æхсары ныхæстæ:

«Æмбæлтты фарнæйхохдæр нæры, Æмбæлтты фарсмæ амонд цæры».

• Зæгъут –ма мын, куыд æмбарут дзырд æмбал? (сывæллæттыдзуæппытæ).

• Цавæр синонимтæ ссарæн ис дзырд «æмбал» -мæ

æрдхорд, хæлар

æмгар, лымæн

• Антонимтæта?

Ахуыргæнæг.Ныр та йын æркæсæм йæ равзæрдмæ (экраныл компьютерæй лæвæрд цæуы дзырды равзæрд).

Скъоладзау.1. Дзырды этимологи (æм + бал) къорд, раздæр нысан кодта балцы цæуынæн æмбал.

1. Рагоналайнаг цыртдзæвæн Зеленчукы дурын къæйыл уыди фыст Анбалан.

2. АндрейБоголюбскийыкусджытæйиууыдиалайнаг,йæном

Анбал.

1. Абоныонг нæм æрхæццæ ирон мыггагÆмбалтæ.

• Сымахæй алкæмæндæр ис æмбæлттæ. Цавæр миниуджытæхъуамæ уаæмбалмæ?

• Ацы дзырдтæн ныффыссут сæантонимтææгъдауджын-æнæгъдау

кадджын - æгад

цæстуарзон - æдзæстуарзон сыгъдæгзæрдæ - саузæрдæ зонджын - æдылы

хæларзæрдæ - фыдзæрдæ æнæхин - хин

хъæбатыр - тæппуд

æфсармджын – æнæфсарм.

Ахуыргæнæг.Цавæр адæймаг уæ нæ хъæуид æмбалæн?

Скъоладзау.Æнæгъдау, æгад, æдзæстуарзон, саузæрдæ, æдылы, фыдзæрдæ, хин, тæппуд, æнæфсарм.

Ахуыргæнæг.Ссарут ма дзы вазыгджын дзырдтæ æмæ сын графикон æгъдауæй бамбарын кæнут сæ растфыссынад

Дзуапп. Цæстуарзон, сыгъдæгзæрдæ, хæларзæрдæ

Ахуыргæнæг.Бирæтæн хæлардзинад райдайы æрыгон бонтæй фæстæмæ æмæ ахæссысуангзæронды бонтæм. Уый уымæну,æмæ уыдон æцæг æмбалдзинадхъахъхъæнынццæстыгагуыйау.

Ахуыргæнæг.Цавæр æмбисæндтæ зонут æмбалы тыххæй?

1. Хæлæрттыхъуыддагисбон нæзоны.

2. Æрдхордæмбæлттæ æфсадсты.

3. Авдфæндагылкуыацæуай, уæдавдæмбалыссардзынæ.

Ахуыргæнæг. Цавæр æмбисæндтæ ссардтат газет «Растдзинад»-ы, журнал

«Мах дуг» æмæ «Ногдзау»-ы.

1. Æнæ æмбал цæрæннæй.

2. Хорзæмбал зынсахатсбæрæгвæййы.

3. Æмбалбахъуаджыбон стыр ныфсу.

4. Фыды лымæн – фыртыхæзна.

- Ацы æмбисæндтæй уæм цымыдисагдæр цавæрфæкаст?

Скъоладзау.Фыды лымæн – фырты хæзна.

Ахуыргæнæг.Мах æмбалдзинад нæ ныййарджытæй уынæм. Бинонты цард дæр хæлардзинадыл арæзт у. Фыд йе 'мбæлттимæ куыд цæра, ууыл ахуыр кæнынц йæ цот дæр. Æмæ уый тыххæй Чеджемты Æхсар дæр уымæн афтæ зæгъы:

«Мæн адæмимæ цæрын сахуыр кодтой мæ мад Верычкæ æмæ мæ фыдЗæкæриа».Уымæн æм бæрзонд æвæрд у æмбалдзинад.

Мæн ма фæнды радзурын газет

«Растдзинад»-æй Колыты Таймуразытаурæгъæй цыбырскъуыддзаг.

«Кæддæр иу ирон лæг йæ фырты афæдзы балцы арвыста. Фырт бæхыл куы сбадти, уæд фыды фæрсы: «Фæндаггаг мемæ цы ахæссон?».

Фыд ын дзуапп радта: «Демæ ахæсс æрмæстдæр мæ ном».

Уый адыл бæлццон араст. Кæм – иу æрфысым кодта, уым ын кодтой стыр аргъ»:

Фарст :Куыд уæм кæсы, цæмæн ын кодтой стыр аргъ?

Скъоладзау.Уымæнæмæ лæппуйы фыд уыдис нымад, кадджынлæг.Адæмимæ цардис хæларæй. Алыхъæуыдæр ын уыдисхæлæрттæ.

Ахуыргæнæг.Цавæр литературон хъайтар зонут, иу хъæуы дæр хæлар нæ, фæлæ зонгæ дæр кæмæн нæ уыд?

Скъоладзау.Илас Æрнигоны радзырд«Челе»-йы.

Ахуыргæнæг.Уæдæ-ма, æмбисæндтæй фæстæмæ цы ссардтат æмбалдзинады тыххæй газет «Растдзинад»-ы æмæ «Махдуджы»?

Скъоладзау.Журнал«Махдуджы»10 номыры адæмон сфæлдыстады рубрикæйы исрæвдауæндзырдтæ æмбалдзинады тыххæй.

1. Æмгараузæрдæзоныс.

2. Æмгары къух ацаразынмæ диссагдæ.

3. Æмгараумæм дарыс дæхъус.

4. Æмгары ад дæбазыдтон.

5. Æмгарæн дæ фенд дæр ныфсвæййы.

Ахуыргæнæг.Кæнæ ма сæ фæхонæм арфæйы ныхæстæ дæр. Фæпайда сæ кæнæм искæмæн нæ куы фæфæнды раарфæ кæнын йæ лæггаддзинады, йе 'ххуысы тыххæй.

Æцæг æмбал скæнынæн дæр амондхъæуы.Арæхдæр нæ æмбалдзинадылахуыркæнынц литературон уацмыстæ. Æцæг æмбал зын сахат сбæраг вæййы. Йе 'мбалы зын зын кæмæнуа,йæ циныл æцæг зæрдæйæ чи цин кæна, уый у æцæг æмбал.Хаттвæййы афтæ дæр: сæхи æмбæлттæ фæхонынц, фæлæ зæрдиагæй нæ бацин кæнынц кæрæдзийы хорздзинадыл.

Скъоладзаутæ æрхастой дæнцæгтæ ахæм литературон уацмыстæй:

1. Л.Толстой«Дыууææмбалы».

2. БарахътыГино«Æмбæлттæ».

3. Нигер «Уæхæтæджы фырт чысылГуыйман.

4. Мамсыраты Дæбе«Æрдхорд».

Ахуыргæнæг.Царды мидæг хорз æмбал равзарын зонын хъæуы, уæлдайдæр та æрыгон азты.

Чеджемты Æхсар дæр уый тыххæй дзуры «Æмбалы хорзæх дæ уæд!» Уый цæстуарзон куывд у. Ацы куывд нæ рох кодтой, хæсты быдыры чи хæцыд, уыдон. Цæстыгагуыйау хъахъхъæдтой

се 'мбалдзинад. Абон дæр нæ рох кæнынц сæ хæстон æмбæлтты.

Скъоладзау.Журнал «Мах дуджы» нын Дзанайты Никъала йæ мысинæгтæ

«Хастон фæндæгтæ – зындоны балц» – ы равдыста æцæг æмбалдзинад.

Дзуры дзы йæ хæстон æмбæлтты тыххæй, куыд хæцыдысты, кæрæдзийæн куыд аргъ кодтой. Уыдон абон дæр нæ рох кæнынц сæ хæстон æмбæлтты.

Ахуыргæнæг.Зындгонд адæймæгты æхсæн дæр ис хæлардзинад, сæхи ахастдзинæдтæ. Мах уыдоны цардыл ахуыр кæнæм æмгардзинадыл дæр.

Скъоладзау.Стыр цымыдисаг мæм фæкастысты журнал «Мах дуджы» Гафезы писмотæ Джусойты Нафи æмæ Хъодзаты Æхсармæ.

Фысджытæ кæрæдзимæ фыссынц фæлмæн, барджын ныхæстæ, æрмæстдæр хæлармæ ис афтæ фыссæн. Бирæ бынæтты дзы æвдыст цæуы сæ уарзондзинад кæрæдзимæ.

Ахуыргæнæг.Гафезæн куыд сты йæ ном æмæ йæ мыггаг?

Скъоладзау.Гаглойты Федыр.

Ахуыргæнæг.Æмбалдзинад арæзт вæййы æууæнчы бындурыл. Æмбæлттæ кæрæдзийыл æууæндынц, уæд уый царды мидæг стыр амонд у.

Скъоладзау. «Мах дуг»-ы мыхуыргонд æрцыд Цоколаты Насырбеджы таурæгъ «Софя æмæ Ахмæт». Дзырд дзы цæуы æцæг æмбалдзинадыл. Мыртазты Мысост йæ сидзæр хæрæфырты, куыд радта хъомыл кæнынмæ Бриаты Долæтмæ. Мæнмæ гæсгæ, адоны æхсæн ис æууæнк, æфсарм.

Ахуыргæнæг.Сидзæры бæрны бацæуын, уый стырхъуыддагу.Æмæма уыцы сидзæрыбаууæндраттын хæссынмæ де 'мбалмæ. Ацы æмбæлтты æхсæн стыр хæлардзинад уыд. Фæлæ алкæд афтæ нæ вæййы æмæиудадзыгæрмæст хорз æмбæлттæуаадæймагæн. Хъыгагæн, æмбалхаттæй–хаттразыны знагдæр.

Скъоладзау.Джыккайты Шамилы радзырд «Мæлæт» – ы æвдыст æрцыд дыууæ æрдхорды цард. Хæсты быдыры иумæ куыд хæцыдысты, кæнгæ æфсырмæртæ куыд загътой, стæй дзы иу иннæуыл гадзрахатæй куыд рацыд.

Ахуыргæнæг.Раст зæгъгæйæ, знагæй дæхихъахъхъæндзынæ,фæлææмбалыл, хинкуыуадæрддæр, æууæнддзынæ, уый та дæм чъылдымырдыгæй æрбахъуыздзæн, æмæ дæныррæхойдзæн.

Зæгъут – ма, куыд æмбарут кæнгæ æфсымæры нысаниуæг. Ссарут – ма йын йæ нысаниуæг Дзадзиты Алыксандры, Дзуццаты Хасаны æмæ Хъараты Солтаны «Ирон адæмы этнографи æмæ мифологийы дзырдуат» - ы.

Дзадзиты Алыксандр, Дзуццаты Хасан æмæ Хъараты Солтаны «Ирон адæмы этнографи æмæ мифологийы дзырдуат» - ы загъд цæуы:

«Кæнгæ æфсымæртæ – иуæгъдаумæгæсгæ уыдысты дыууæ мыггагæй,хатгайта алы адæмы хаттытæй чи уыдис, ахæм нæлгоймæгтæ. Уыдон –иу кæрæдзиимæ ныффидаркодтойтугхæстæгдзинады æмсæр ахастдзинæдтæ».

Ахуыргæнæг.Уæдæ, рæсугъддæр ныхæстæ чи зæгъдзæн æмбалдзинады тыххæй нæ поэттæй. Бирæ æмдзæвгæтыл фыст æрцыди музыкæ æмæ сысты рæсугъд зарджытæ. Иумæ дзы байхъуыстам урочы райдайæны.

1. Скъоладзау.ЦæгæратыГиго«Хæлæрттыцæдис».

2. Скъоладзау.Айларты Ч. «Хæларызарæг».

Ахуыргæнæг.Газет «Рæстдзинад»-ы фыццаг фарсыл иуцалдæр азы размæ уыди уацхъуыд æрдхорды тыххæй. Райстон дзы скъуыддзаг.

Текстыл бакуыст.

(Текст æвдыст цæуы экраныл компьютерæй).

Æрдз адæймаджы цы бирæ хорз миниуджытæй фæхайджын кодта, уыдонæн сæ тæккæ рæсугъ…æр у æмбалдзинад. Æмбалдзинад адæймаджы уды хорз миниуджытæй кæнгæ æмæ аразгæ у. Æрдхорд у цæугæ мæсыг иуæй

– иухаттæфсымæрæй зынаргъдæр. Ирон лæг тарст цæмæй æмбалы фыдæх ма райса. Фынгыл иу нæхуыздæргаджидаууыд æмгарыцæрæнбоныл.

1. Текстаивбакæсут.

2. Цавæр хъуыдыйæдтæй арæзту?

3. Бамбарын кæнут цухгондорфограммæтæ.

4. Сæвæрын æрхæцæннысæнттæ.

Ахуыргæнæг.Цавæр хъуыды дзы у дызæрдыггаг тексты?

Скъоладзау.Æрдхорд æфсымæрæй зынаргъдæр хъуамæ ма уа.

Скъоладзау.Æфсымæрыæрдхордникуыбаивдзæн. Мæн фæнды, уый тыххæй иу æмбисонд радзурын. Дыууæ æфсымæры фæхыл сты, кæрæдзимæ нал дзырдтой. Алчидæр сæ йæ ныфс хаста йе 'мбалæй.Иухаттæфсымæртæй иу саг амардта. Сыфтæрты бын саг бамбæхста. Бафæндыд æй йе 'мбалы зæрдæ базонын. Йе 'мбалмæ бацыд, зæгъгæ, лæг амардтон. Æфсымæр уайтагъд фæраст йемæ. Уæд уый бамбæрста, йе 'фсымæры йынæрдхордкæй нæ баивдзæн.

Синквейн:ӕмбал

Цы у синквейн? Куыд арӕзт цӕуы?

1. Темæ

2. 2миногоны

3. 3мивдисӕджы

4. 4ӕмбисонд

5. 1 номдар

Скъоладзау.Амондджын у ахæм адæймаг, кæцы йе 'фсымæримæ дæр æнгом цæры, æмæ йын ис ахæм хæлæрттæ, ныфс ын чи дæтты.

Ахуыргæнæг.Уæдæ ныр саразæм пълан.

1. Куыдæмбарынæмбалдзинад.

2. Æцæг æмбал равзарын зонынхъæуы.

3. Æмбалдзинадхъахъхъæнцæстыгагуыйау

1. агСкъоладзау.

Ирон адæмæн бирæ хорз æгъдæуттæ баззад сæ куырыхон фыдæлтæй, æмæ нын хорзæй цы ныууагътой нæ фыдæлтæ, уыцы хæзнатæй иу у

æмбалдзинад…

1. агСкъоладзау.Цалынмæ зæххылхуртула,арвæй стъалы æрттива, уæдмæ уыдзæнис æмбалдзинад. Уый у æнусон. Адæймаг йæхи æмбарынхъомкуыфæвæййы, уæд банкъарыæмбалдзинад…

-Урочы алцыдӕр чи бамбӕрстаӕмӕурок цымыдисаг кӕмӕфӕкаст, уыдон сисӕнт- ! иннӕтӕта -?

-Къуылымпыдзинадтыл никуы амбӕлыдыстут?

Нæ урочы абон дзырдтам æцæг æмбалдзинадыл. Нæ абоны царды æцæг æмбал ссарын зындæр у, уымæн æмæ æрыгон фæсивæдæй бирæтæ сæхи æвзæр дарынц, давынц, хъылма дымынц.

Æмбал кæмæн нæй, уый та мæгуыр у. Уымæн æмæ æмбæлтты фарнæй хох дæр нæры, уыдоны фарсмæ амонд цæры.

Хæдзармæ куыст.Дарддæр бакусын сочиненитыл.

Синквейн аразыны схемæ :

1.Фыццаг рæнхъы фыссæм синквейны темæ.

2. Дыккаг рæнхъы характеристикæ дæттæм темæйæн дыууæ миногонæй.

3. Æртыккаг рæнхъы фыссæм æртæ мивдисæджы, темæмæ гæсгæ архайд

куыд æвдисой, ахæмтæ.

4. Цыппæрæмы фыссæм цыбыр хъуыдыйад, авторы (дæ) ахаст темæмæ, кæнæ

темæйы сæйраг хъуыды чи æвдисы.

5. Фæндзæм рæнхъы фыссæм иу дзырд, темæйы хъуыдыимæ æнгом баст,

кæнæ темæйы синоним (арæхдæр загъд вæййы номдарæй).