Презентация к уроку "Кун Дьирибинэ "Тураахтаах куудээх" угэтэ"

Д оҕор диэн кимий?

• Доҕор хайдах буолуохтааҕый?

5 кылааска саха литературатын уруога

Уруок сыала

• Күн Дьирибинэ «Тураахтаах күүдээх» үгэтин үөрэтии.
• Хоһоонноохтук аа5ыыны, айар дьо5уру сайыннарыы.
• Үтүө сиэри–майгыны ииттинии.

Уруок тутула:

1. Суруйааччыны кытта билсиһии.

2. Үгэни аа5ыы, хоһоонноохтук

аа5арга эрчиллии.

3. Ырытыы, ыйытыыларга

эппиэттээһин.

4. Айар сорудахтары толоруу.

Степан Афанасьевич Саввин- Күн Дьирибинэ саха литературатыгар үгэ жанрын төрүттээбитэ

• Үгэлэрэ дирин ис хоьоонноохтор, бэргэн, хомо5ой тыллаахтар. Үспүкүлээннэри, сэргэ5э суох буолууну, киьи омсолоох сиэрин-майгытын саралыыр.
• «Көбүөхтүрүн аанньа күөх киһиргэс»
• «Тастыҥ лааппы табаара»
• «Сахсыр5алаах таракаан»
• «Оломун билбэккэ эрэ ууга кииримэ»

Үгэ - киһиэхэ баар куһа5ан кэмэлдьилэри атынынан сирэйдээн, ханалытан көрдөрөр, өйдөтөр, үөрэтэр сыаллаах, үксүн хоһоонунан суруллар кыра айымньы.

Тураах

Хара түүлээх көтөр. Суортан арыый кыра. Саас аайы со5урууттан кэлэр, күһүн төннөр. Ыйааһына – 550-690 грамм. Араас отону, үөнү-көйүүрү, ас тобо5ун сиир.

Күүдээх

Аан дойдуга баар саамай кыра

хамсыыр-харамайдартан

биирдэстэрэ. Кутуйахха

майгынныыр, сир анныгар уйаланар

кыра хамсыыр-харамай. Уратыта –

мунна хобот курдук быһыылаах.

Кини ыйааһына-2,5-16 грамм,

устата-3,8-9 см, кутуруга-4-9 см,

кыра харахтаах.

Түүтүн өҥө сиэрэй, күрэҥ, соро5ор

хара буолар.

1,5 - 4 чаастан ордук аччык кыайан

сылдьыбат. Бэйэтин ыйааһыныттан

1,5 - 2,5 төгүл элбэ5и аһыыр. Араас

үөнү-көйүүрү, үүнээйи сиэмэтин

сиир.

Тыллары быһаарыы:

Күрдьүк - хаар күрдьүллэн мунньуллубута.

Күкээркэй - күл курдук дьүһүннээх, кубархай.

Күлтүрүйбүт – төгүрүйбүт быһыылаах

Сахсайбыт – арбайбыт түүлээх

Кыстык – кыһыны туорааһын.

Кылыс тыал – сытыы тыал.

Кыһай – күһэй, күһэллии.

Харамнаһан – аһын мунньунан, эбинэн

Эриэккэс – дэҥҥэ көстөр үчүгэй, кэрэ.

Көбүөхтээн - күүскэ эппэҥнээн тыынан, күүһэ баарынан тыынан.

Күөрэйэн – аллараттан көбөн та5ыс, өрө көт.

Сыламнаа – күн уотун сылааһыгар итин.

Мара быһыы суох – үчүгэй, мааны көрүҥнээх, тупсаҕай.

Күтүр үрдүгүнэн - наһаа үрдүгүнэн

Ыыр – элбэхтик сылдьар, аһыыр, олохсуйбут сирэ.

Ыадайа – ыараханнык уонна бытааннык хаамп (төрөл көрүҥнээх, улахан истээх, мөдөөт хамсаныылаах )

Тиит чыпчаалыгар – тиит төбөтүгэр.

Чоху – хара үөн.

• Үгэни ис хоһоонунан көрөн хас

кэрчиккэ араарыахха сөбүй?

• Хас кэрчик аайы аатта биэриҥ.

• Тураахтаах Күүдээх до5ордоһуулара.
• Кыһар5аннаах кыстык.
• Сааскы көрсүһүү.

Тураахтаах күүдээх

Күрдьүк анныгар уйаламмыт , / күкээркэй

дьүһүннээх, /

Күлтүрүйбүт быһыылаах Күүдээх эрэйдээх , /

Арай биирдэ ас булар сирэ

Адьас биир буолан, атастаспыт эбит –

Сарып - ирип көппүт, сахсайбыт түүлээх,

Хааҕырҕаан саҥарбыт / хара Турааҕы кытта.

Кырыа хаар кыһалаах, / кытаанах тымныы кыстыктаах, /

Кылыс тыал күөттээх кыһын обургу кыһайан , //

Ойоҕун, / оҕотун мунньан, / ороҕун кэҥэтэн, /

Күүдээх эрэйдээх күрдьүк анныгар көспүт . /

Хара Тураах хаайтарыа дуо , / халыҥ үөргэ холбоһон, /

Хааҕыргыы-хааҕыргыы, итии сиргэ көппүт . /

Хаарыан сайыҥҥа харамнаһан муспут

Хасааһа аҕыйаан, / хара күн кэлэн , /

Эрдэҕэс күн эркиннээх, / итии салгын илдьиттээх /

Эриэккэс итии саас эргийбитин билэн даҕаны,

Күүдээх эрэйдээх күрдьүгүн анныттан

Көбүөхтээн көбөн, / күөрэйэн тахсан , /

Сылаас күн уотугар сыламныы , / кылаҥныы , /

Сыыһы-бөҕү сытырҕалыы сылдьан, //

Хантас гынан / халлаан диэки көрбүтэ: //

Хаарыан доҕоро / хара Тураах

Хантаһыйан эрэр эбит! /

Маҥнай кэлэн, маанымсыйар бадахтаах , /

Мара быһыы суох, / майгы-сигили уларыйбыт : //

Күрдьүк диэки көрбөккө, / күтүр үрдүгүнэн, /

Күөх халлаан көхсүнэн , / көбүөхтүү көтөр; /

Ыыр диэки ыксаласпакка, / ыраах үлүгэринэн , /

Ытык халлаан ыксатынан ыадайа көтөр

Буолан хаалбыт буоппал бэйэтэ . //

Күүдээх эрэйдээх / көрө сөхтө. //

Тиэтэйбэккэ эрэ тэлээрэн тиийэн, /

Тиит чыпчаал мутугар чэмчэс гына олордо, /

Тумсун-уоһун туора-маары сотунна , /

Хара түүлэрин хамынан оҥоһунна , /

« Көтөр кынаттаах күүстээх ыраахтааҕытабын,/

Сүүрэр атахтаах сүдү тойонобун »,-

Диэх курдук / дэлэйдик тутунна./

Дэлби киэбирдэ, / дириҥник даа5ыр5аата. //

Күүдээх эрэйдээх, / көрөр күндү доҕорум этэ , /

Бииргэ бултуур бэрт билсиилээҕим этэ диэн: /

Хайа, доҕоор , / хара Тураах, / дорообо! /

Хаһан кэллиҥ , / хайдах сырыттыҥ? - диэн,

Халыр босхо бара-бара , / хаардаах бөх быыһыттан

Хаччыгынайан тахсан, / хаһыытаан ыйытта . //

Тураах атаһа чонох гына-гына чохоҥноото , /

Кыбыстан , / кыймыҥнаан хамсаата , / дааҕырҕаата. /

- Чоху – чохуга, ба5а - ба5а5а , /

Сытыган үөдэн, / сыыскын да ырыта сырыт , // - диэтэ,

Айаҕа кытарда, / антах хайыста, /

Атаһын кытта аанньа ахтан кэпсэппэтэ. /

Ыйытыылар:

• Тураах Күүдээ5и кытта күһүн туох санааттан до5ордоспутуй?
• Тураахтаах Күүдээх күһүҥҥү до5ордоһууларын дьиҥнээх до5ордоһуу диэххэ сөп дуо?
• Тураах со5урууттан кэлэн баран хайдах быһыыланна? Кини хайдах майгылаах эбитий?
• Тураах тосту-туора майгытын Күүдээх сэмэлиир дуо?
• Поэт Күүдээх ис туругун ханнык тылларынан биэрэрий?
• Арай эһиги тураах оннугар эбиккит буоллар, хайыа этигитий?
• Арай эһиги күүдээх оннугар эбиккит буоллар, итинник түгэҥҥэ эһиги туруккут хайдах буолуо этэй?
• Доҕордуу дьон хайдах буолуохтаахтарый?
• Доҕордуу дьоҥҥо тугу сүбэлиэ этигитий? Доҕордуу буоларга киһи ханнык майгыта мэһэй буолар эбитий? Ханнык майгы доҕордоһуу бөҕөргүүрүгэр туһалыыр эбитий?

• Эн до ҕордооххун дуо?
• Эһиги хайдах билсиспиккитий?
• Доҕоргун кытта тэҥ туох интэриэстээххитий?
• Кини майгытын ханнык өрүттэрин сөбүлүүгүн?
• Эһиги бэйэ-бэйэҕитигэр көмөлөһөҕүт дуо?
• Арай доҕоруҥ алдьархайга түбэспит буол, хайдах буолаҕын?
• Эн хаһан эмэ доҕоргун хомоппутуҥ? Онно эн санааҕар хайдах этэй?
• Кини эйигин тугуҥ иһин сөбүлээн доҕордоһоро буолуой?

• Үгэһит-суруйааччы бу айымньытын сүрүн санаата тугуй?
• Онно сөп түбэһэр өс хоһооннорун булуо5уҥ.

Талан толорорго сорудахтар

• Доҕорбор сурук.
• “ Арай биирдэ...” доҕоргун кытта буолбут биир үтүө түгэҥҥин суруй.
• “ Мин доҕорум” өйтөн суруйуу.