Кислоталарнинг олиниши ва хоссалари

Uchqo’rg’on shahar

43-DIUM

Kimyo fani o’qituvchisi

Qambaraliyeva Irodaning

“Kislotalarnning olinishi va xossalari” mavzusidagi

1-soatlik dars ishlanmasi

7-sinf

Mavzu: Kislotalarnningolinishivaxossalari

Darsningmaqsadi:

1. Ta’limiymaqsad:o’quvchilargakislotalarningolinishivaxossalarihaqidabilim, ko’nikmavamalakalarniberish

2. Tarbiyaviymaqsad: o’quvchilarniVatangamuhabbatruhidatarbiyalash, ekologikmuammolargabefarqbo’lmasligigaerishish, ishlabchiqarish, sanoat, qihsloqxo’jaligi, tibbiyotvaboshqasohalardakimyoningo’rninichuqurbilishgaundashvaongliravishdakasbgayo’naltirish

3. Rivojlantiruvchimaqsad:o’quvchilardailmiyongvatafakkurnishakllantirishorqalidunyoqarashinikengaytirishvamustaqilfikrlashgao’rgatish.

DTS talabi:kislotalarningolinishi, fizikvakimyoviyxossalarihaqidabilimvatushunchalargaegabo’lish.

Darsuslubi: aqliyhujum, klaster, kichikguruhlardaishlash.

Darsningjihozi:HCl, H₂SO_4, Fe, Cu, Zn, metiloranj, fenolftalein, lakmusindikatorlari, suv, probirka.

Darsningborishi:

1. Tashkiliyqism

2. O’tilganmavzuniso’rash

3. Yangimavzunibayonqilish

Darsningrejasi:

1. Kislotalarningolinishi

2. Fizikxossalari

3. Kimyoviyxossalari

4. 14-15-16-labaratoriya ishlari

1. Tashkiliyqism:

Dastlabo’quvchilarbilansalomlashiladi, so’ngrasinfdavomatianiqlanadi.Yurtimizdavadunyodabo’layotganolamshumulvoqea, yangiliklarvakimyofanigadoiryangiliklarso’raladi. Shundanso’ngo’quvchilar 3 guruhgabo’linadivatanishtiriladi.

1-guruh “Kislorod” guruhi

2-guruh “Fosfor” guruhi

3-guruh “Temir” guruhi

O’quvchilaro’zlaritanlaganguruhlarningdavriysistemadagio’rnivaba’zixossalarihaqidaaytibo’tishadi. Darsdavomidao’quvchilarningberganjavoblariAu va Ag kartochkalariorqalibaholabboriladi. So’ngradarsningasosiyqismigao’tishdanoldin, o’tilganmavzudagioksidlar,kislotalarvaasoslarningnomlariniyodgaolishuchunaqliyhujumo’yinio’tkaziladi.Bundaxarbirguruhdan 2 tadan(ixtiyoriy)o’quvchitaklifqilinadi.Ularo’zlaribilganoksid, asoslarvakislotalarningnomlarinibirma-biraytishlarikerak. Bunda 1-o’quvchi aytgannomni 2-o’quvchi qaytaradivao’ziyanayangimoddaqo’shimchaqiladi.Qolgano’quvchilar ham moddallarnominihuddishutartibdatakrorlabqo’shimchaqilishlarikerak.Moddanitakrorlashdaadashgan, birortamoddanitushiribqoldirgano’quvchio’yindanchetlatiladivashutartibdaoxiridaqolgan 1 ta o’quvchi eng xotirasikuchlio’quvchi deb tanlanadi.

1. Asosiyqism:

O’tilganmavzuquyidagisavollarorqaliso’rabyanabirbormustahkamlabolinadi.

1. Kislotalarqandaytoifalargabo’linadi?

1. Kislorodlikislotalargamisollarkeltiring

1. Kislorodsizkislotalargamisollarkeltiring.

1. Birnegizlikislotalarqandayifodalanadi?

1. Ikkinegizlikislotalargamisollarayting.

1. Uchnegizlivako’pnegizlikislotalargamisollarkeltiring.

O’quvchilaryuqoridagisavollarasosidadoskagabirnechtamisollarniyozibko’rsatishadi.Shundanso’ngo’tilganmavzugaasoslanibya’ni“Kislotalarningolinishvaxossalari”nomliyangimavzuvauningrejasidoskagayoziladi.

1. Yangimavzubayoni

Yangimavzudagiuchtarejaguruhlargabo’libberiladi.Guruhlarulargabirma-birjavobberishadi.

1-guruh “Kislorod” guruhi

Olinishi:Kislotalamiquyidagiusullaryordamidaolinadi:

1. Kislorodlikislotalamikislotalioksidlarbilansuvningo'zarota'sirinatijasidaolishmumkin:

P₂O₅ + 3H₂O = 2H₃PO₄; SO₂ + H₂O = H₂SO₃.

2. Kislorodsizkislotalamimetallmaslamingvodorodbilanta'sirlashuvimahsulotlarinisuvdaeritibolishmumkin:

H₂ + Cl₂ = 2HC1 (suvdagieritmasixloridkislota); H₂ + S = H₂S (suvdagieritmasisulfidkislota).

3. Kislotalamiularningtuzlarigaboshqakislotalamita'sirettiribolishmumkin:

FeS + 2HC1 = FeCl₂ + H₂S↑;

NaCl + H₂SO₄(kons.) = NaHSO₄ + HCl↑;

Na₂SiO₃ + 2HC1 = H₂Si0₃^↓ + 2NaCl.

2-guruh “Fosfor” guruhi

Fizikxossalari.Kislotalarqattiq (borat, ortofosfatkislotalari), suyuq (sulfat, nitratkislotalar) bo'lishimumkin.Ularningko'pchiligisuvdayaxshieriydivaayrimgazlaming (vodorodxlorid HC1, vodorodbromidHBr, vodorodsulfid H₂S) suvdagieritmalari ham kislotalarbo'libhisoblanadi. Kislotamolekulalaridavodo­rodkislotaqoldiqlaribilanbog'langanholdabo'ladi.

3-guruh “Temir” guruhi

Kimyoviyxossalari.Kislotalamingkimyoviyxossalariulamianchafaolmoddalarekanliginiko'rsatadi:

1. Kislotalarko'pindikatorlarranginio'zgartiradi. Masalan, quyidagijadvaldaindikatorlarningkislotalarta'sirida rang o'zgartirishlarikeltirilgan.

2. Kislotalarasoslarbilanta'sirlashib, tuzvasuvhosilqiladi (bureaksiyaneytrallanishreaksiyasi deb ataladi)

H₂SO₄ + 2NaOH = Na₂SO₄ + 2H₂O;

HC1 + Mg(OH)₂ = Mg(OH)Cl + H₂0;

H3PO4 + KOH = KH₂PO₄ + H₂O.

3 . Kislotalarasoslioksidlarbilanta'sirlashadi, tuzvasuvhosilqiladi (bureaksiya ham neytrallanishreaksiyasigamisolbo'ladi):

2HNO₃ + CaO = Ca(NO₃)₂ + H₂O.

4. Kislotalarmetallarbilanta'sirlashadivatuz
hamdasharoitgaqarabvodorodajralib
chiqadiyokiboshqamahsulotlarhosil
bo'ladi

Zn + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂^↑.

Metallamingfaollikqatoridavodoroddanchapdaturganmetallarunikislotalardansiqibchiqaradi, o'ngdaturganlariesasiqibchiqaraolmaydivabundaboshqamahsulotlarhosilbo'ladi

Cu + 4HNO₃ (kons.) = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂↑ + 2H₂O.

Metallamingfaollik

5. Kislotalartuzlarbilanta'sirlashadivayangikislotahamdatuz (sharoitgaqarabo'rtayokinordon) hosilqiladi:

A. O'rtatuzvayangikislota

BaCl₂ + H₂SO₄ (suyul.) = BaSO₄↓- + 2HC1.

B. Nordontuzvayangikislota

NaCl + H₂SO₄ (kons.) =NaHSO₄ + HCl↑.

C. Faqatnordontuz

CaCO₃ + H₂CO₃ = Ca(HCO₃)₂

6. Kislotalarqizdirilgandakislotalioksidvasuvgaparchalanadi:

H₂Si0₃→Si0₂ + H₂0.

Guruhlaryangimavzuyuzasidanberilgansavollargajavobberibbo’lgandanso’ngo’qituvchimavzuniyakunlabo’ziningqo’shimchafikrlarinibildiradi.Shundanso’ngyangimavzuniyana ham mustahkamlashuchun “Klasterusuli” danfoydalaniladi. Bundao’quvchilarga marker vaoqqog’ozlarberiladi. Ularkislotalarning

olinishusullari, fizikvakimyoviyxossalariniifodalovchijavoblarniqatorlargayozishadi.

1-guruh:

2-guruh

3-guruh

Ushbuyozmajavoblarguruhsardorlaritomonidanizohlabberiladi.O’qituvchiguruhlardanhohlaganbittadano’quvchinidoskagachaqiradivaularhamkorlikdayangimavzugadoirlabaratoriyamashg’ulotlariniko’rsatibberishadi.

1-labaratoriya ishi:

Ikkita probirkaga xlorid kislota eritmasidan 1 mldan quyiladi. Probirkalarning biriga 1-2 tomchidan lakmus, ikkinchisiga esa metal zarg’aldog’idan tomiziladi. Natijada 1-probirkada ko’kishranglieritmapaydobo’ladi.2-probirkada esasariqranglieritmapaydobo’ladi.Jarayono’qituvchitomonidanizohlanadi.

2-labaratoriya ishi:

Uchtaprobirkaolib, ularningbirigaruh, ikkinchisigatemirvauchinchiprobirkagamisbo’laklaridansolinadi.Keyinprobirkalargaxloridkislotaeritmasidan 1-2 mldanquyiladi.Natijadashiddatbilan H₂gaziajraladivayangituzhosilbo’ladi.

3-labaratoriya ishi:

Ikkita probirka olib ularga teng miqdorda temir(III)-oksididan solinadi. Birinchi probirkaga xlorid kislota ikkinchi probirkaga esa sulfat kislota eritmasidan 1-2mll quyiladi. Natijada yangi tuz hosil bo’ladi.

Darsoxiridaguruhlarningto’plagankartochkalarisanalibguruhg’oliblarianiqlanadivaularo’qituvchitomonidanrag’batlantiriladi.

Baholash:darsdafaolishtiroketgano’quvchilarizohlivamunosibbaholanadi.

Aziz o’quvchilarbugun biz sizlarbilankislotalarhaqidagibilim, ko’nikmavamalakalarniegalladik.

Uydabajarishuchuntopshiriqlarnio’quvchilardaftarlarigayozdiriladi.

Uygavazifa:

1. Kislotalarniqandayusullarbilanolishmumkin?

2. Kislotalarqandayfizikxossalargaega?

3. Quyidagimetallardanqaysibirlarixloridkislotadanvodorodnisiqibchiqaradi: kaliy,bariy,simob,temir,mis,kumush,natriy,magniy,alyuminiy,ruh.

4. Quyidagimasalaniyeching:

196 gr misgidroksidva 73 gr xloridkislotaorasidagireaksiyadanqanchamiqdormahsulotlarhosilbo’ladi?

5. O’kazilgan laboratoriya tajribalarini reasiya tenglamalarini va

xulosalar yozib kelish