Հայոց պատմություն

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

7-ՐԴ ԴԱՍԱՐԱՆ

ՈՒՍՈՒՑՉՈՒՀԻ ՝ ՆԱՌԱ ՄԻԿՈՅԱՆ

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻՆԵՐ

885-1045թթ.

Բագրատունիների խորհրդանիշը ՀՀ զինանշանի վրա

Բագրատունի Հայոց թագավորների արքայացանկը Աշոտ Ա   885-890թթ. Սմբատ Ա   890-914թթ. Աշոտ Բ Երկաթ   914-929թթ. Աբաս   929-953թթ. Աշոտ Գ Ողորմած   953-977թթ. Սմբատ Բ Տիեզերակալ   977-989թթ. Գագիկ Ա   989-1020թթ. Հովհաննես–Սմբատ   1020-1041թթ. Աշոտ Դ   1022-1040թթ. Գագիկ Բ   1043-1045թթ.

Աշոտ Ա

Աշոտ Բ

Արքայատոհմի հզոր գահակալները

Գագիկ Ա

Որո՞նք էին Հայոց թագավորության վերականգնման արտաքին և ներքին նախադրյալները:

VIII դ Հայոց իշխանների պաշտոնը մեծ մասամբ վարել են Բագրատունիները՝ քաղաքական ասպարեզից աստիճանաբար դուրս վանելով Մամիկոնյաններին։ Արտաքին նախադրյալները կապվում էին Արաբական խալիֆայության թուլացման հետ: IX դարում Արաբական խալիֆայությունը սկսեց թուլանալ և անկման ուղի բռնել, իսկ Բյուզանդիան արդեն սրել էր հարաբերությունները խալիֆայության հետ: Ներքին նախադրյալներից էին հայ իշխանների ժառանգական հողատիրությունը, կալվածքների ընդարձակումը:

Ներկայացնել թագավորության վերականգնման գործընթացը և Աշոտ Ա-ի գործունեությունը:

Բագրատունիների արքայատան և թագավորության (885–1045 թթ.) հիմնադիր արքան Աշոտ Ա Մեծն է: Նա 855 թ-ից եղել է Հայոց սպարապետ, 862 թ-ին Արաբական խալիֆությունից ստացել է Հայոց, Վրաց և Աղվանից իշխանաց իշխանի տիտղոսը: Նրան է հանձնվել նաև հարկահանության իրավունքը, որի շնորհիվ հարկերը կրճատվել են երեք անգամ: Աշոտ Բագրատունին վերակազմել է բանակը. նրա թվաքանակը հասցրել է 40 հզ-ի, սպարապետությունը հանձնել է եղբորը՝ Աբասին: 869 թ-ին կաթողիկոս Զաքարիա Ա Ձագեցու նախաձեռնությամբ հրավիրված հայ իշխանների ժողովը վճռել է Աշոտին հռչակել թագավոր և Հայաստանի թագավորությունը ճանաչելու պահանջով դիմել է խալիֆին: Վերջինս 885 թ-ին ստիպված արքայական թագ է ուղարկել Աշոտ Բագրատունուն և նրան ճանաչել Հայոց, Վրաց ու Աղվանից արքա: Բյուզանդիայի հայազգի Վասիլ (Բարսեղ) I կայսրը նույնպես արքայական թագ է ուղարկել և դաշինք կնքել Հայաստանի հետ: Կաթողիկոս Գևորգ Բ Գառնեցին 885 թ-ին երկրի իշխանների ու հյուրերի ներկայությամբ Բագարանում Աշոտ Բագրատունուն օծել է Հայոց թագավոր, որով միջազգային ճանաչում է ստացել Հայաստանի փաստական անկախությունը, և վերականգնվել է 457 տարի առաջ կործանված հայկական թագավորությունը:

Ներկայացնել Գագիկ Արծրունու պայքարը Սմբատ Ա Բագրատունու դեմ և նշել հակամարտության հետևանքները:

Աշոտ Ա Մեծի քաղաքականությունը շարունակել է որդին և հաջորդը՝ Սմբատ Ա-ն, որը մայրաքաղաքը Բագարանից տեղափոխել է Երազգավորս (Շիրակավան): Սմբատ Ա  -ն շարունակել է իր հոր որդեգրած ակտիվ քաղաքականությունը: 893թ. Բյուզանդիայի հետ կնքել է բարեկամության և առևտրական պայմանագիր,որը ձեռնտու էր երկու կողմին էլ: 893 կամ 894թ.-ին Արագածոտն գավառի Դողս գյուղի մոտ պարտության է մատնել Սաջյան ամիրայի զորքերին: Սակայն շուտով անձնատուր է լինում և ստիպված է լինում հրաժարվել Դվինի ամիրայությունը գրավելու մտքից: Սմբատը ի օգուտ Սյունիքի է լուծել Նախճավանի հարցը: Դրանից դժգոհ մնացած Վասպուրականի տեր Գագիկ Արծրունին միացել է Ատրպատականի Յուսուֆ ամիրային և վերջինիս միջնորդությամբ խալիֆը ճանաչել է նրան 908թ.-ին Վասպուրականի արքա: Այնուհետև Ատրպատականի ամիրայության զորքերը Վասպուրականի Գագիկ արքայի զորքերի հետ միասին արշավել են Սմբատ I վրա: Վերջինս ամրացել է Կապույտ բերդում և մոտ մեկ տարի կռվել: Սակայն տեսնելով բերդից դուրս կատարվող ավերվածությունները` կամովին հանձնվել է Յուսուֆին: Յուսուֆը գլխատել է նրան` Երնջակ բերդի պաշտպաններին ուղղված պայքարել շարունակելու հորդորի համար:

Ո՞վ էր Աշոտ Երկաթը և ինչպիսի՞ գործունեություն է նա ծավալել:

Աշոտ Բ–ի գահակալության սկզբում Հայաստանն ապրում էր ծանր իրավիճակ։ Ատրպատականի  Յուսուֆ ամիրայի զորքը ներխուժել էր Հայաստան և սպառնում էր վերացնել երկրի անկախությունը : Հայ ժողովուրդը ոտքի ելավ հայրենիքը պաշտպանելու համար։ Իր եղբոր՝ Մուշեղի հետ 910–ին դուրս է եկել Յուսուֆ ամիրայի դեմ, Ձկնավաճառի ճակատամարտում գլխավորել հայոց բանակը։ Հոր եղերական մահից հետո մյուս եղբոր՝ Աբասի հետ արաբներից ազատագրեց Հայաստանի մի շարք մասեր։ 915 թ. Յուսուֆը կրկին ներխուժեց Հայաստան, Աշոտ Բ մեկնեց Բյուզանդիա, բանակցեց Կոստանդին VII կայսեր հետ։ Բյուզանդիան նրան ճանաչեց Հայոց թագավոր և տվեց օգնական զորք։ Աշոտ Բ ծավալեց իր պայքարը բոլոր կենտրոնախույզ ուժերի դեմ՝ ձգտելով ստեղծել քաղաքականապես միասնական Հայաստան։ Աշոտ Բ–ի հորեղբոր որդին՝ Աշոտ Շապուհյանը, որ դեռ Սմբատ Ա–ի օրոք հարում էր Յուսուֆին, վերջինիս կողմից 915–ին ճանաչվեց որպես Հայոց թագավոր։  

Բագրատունյաց Հայաստանի վերելքը

Ներկայացնել Աբաս թագավորի գործունեությունը:

Աբաս (928-953)

Աշոտ II թագավորության վերջին տարիները խաղաղ անցան: Նրա մահվանից հետո քանի որ նա զավակ չուներ գահ բարձրացավ նրա եղբայրը` Կարսի կառավարիչ Աբասը(928-953) : Նա բագրատունիների արքունիքը տեղափոխեց Կարս և այն դարձրեց երկրի մայրաքաղաք: Աբասը կաթողիկոսական աթոռը տողափոխեց Շիրակ: Երկրում սկսվում է տնտեսական մեծ վերելք, որը նշանավորում է մի նոր աստիճան. Ավատատիրության վաղ միջնադարյան ձուլից թևակոխում է զարգացած ավատատիրության դարաշրջան:

Ներկայացնել Աշոտ III-ի կառավարման շրջանում երկրի ունեցած հաջողությունները:

Աշոտ III Ողորմած(953-977)

Աբասին հաջորդեց նրա որդի Աշոտ III(953-977): Նոր թագավորը պետության ամրապնդման ուղղությամբ սկսեց նոր, ավելի վճռական և ծավալուն ձեռնարկումներ: Նա կազմակերպեց մեծ բանակ:

Երկրում ծավալվեցին շինարարական աշխատանքներ: Խոսրովանուշ թագուհին Ձորագետի հովտում հիմնեց Սանահինի, Հաղպատի վանքերը: Նա ստացել էր Ողորմած մականունը քանի որ հատուկ հոգատարություն էր ցուցաբերում աղքատների, հիվանդների նկատմամբ:

Հաղպատ

Հաղպատ

Սանահին

Ներկայացնել Սմբատ II-ի գործունեությունը:

Սմբատ II Տիեզերակալ(977-990)

Երկրի բարգավաճումն ու շինարարական աշխատանքներն ավելի մեծ թափով շարունակվեցին Սմբատ II(977-990) ժամանակ:Դվինի ամիրան, որն ընդունում էր Բագրատունիների գերիշխանությունն, անսպասելի հարձակվեց Շիրակի վրա և սկզբում հասավ հաջողությունների: Բայց Սմբատ II կարողացավ ոչ միայն գլխովին ջախջախել և Դվինի ամրությունը արաբների այդ վերջին հենակետը 987թ միացնել իր թագավորությանը:

Ինչու՞ ՞ Բագրատունիները կառուցեցին նոր մայրաքաղաք:

Ե՞րբ և ու՞մ օրոք Անին հռչակվեց մայրաքաղաք:

Մայրաքաղաք Անի կամ հազար ու մի եկեղեցիների քաղաք

Բագրատունյաց թագավորեւթյունը ներքին և արտաքին նպաստավոր պայմաններում բռնել էր վերելքի ուղի: Սակայան Բագրատունիները չուներն հիմնական նստավայր: Անին 961թ. հռչակվեց մայրաքաղաք: Նոր մայրաքաղաքի հիմնումը նշելու էր Բագրատունյաց թագավորեւթյան համայնական պետություն դառնալու հանգամանքը: Աշոտ թագավորը 963-964 թթ. Կառուցվեց քաղաքի աշտարակազարդ պարիսպների առաջին գիծը` Աշոտաշենը: Հետագայում քաղաքն այնքան էր ընդարձակվել որ Սմբատ II թագավորը 977-989 թթ. Ընթացքում կառուցեց երկրորդ պարիսպների գիծը Սմբատաշենը: Հետագայում ևս շարունակվում են քաղաքում շինարարական աշխատանքները և կառուցվում են տասնյակ եկեղեցիներ պալատներ շքեզ հյուրանոցներ:

ԱՇՈՏԱՇԵՆ

963-964թթ

ՍՄԲԱՏԱՇԵՆ

977-989թթ

Ներկայացնել Գագիկ I-ի օրոք Բագրատունյաց Հայաստանը:

Գագիկ I (990-1020):

Սմբատ II-ի մահից հետո գահ բարձրացավ Գագիկ I-ը (990-1020): Նա Բագրատունյաց թագավորների շարքում առավել տաղանդավոր պետական ու ռազմական գործիչն էր: Նրա օրոք Բագրատունյաց Հայաստանը հասավ իր հզորացման և ծաղկման գագաթնակետին: Գագիկը ընդարձակեց իր պետության սահմանները:Դրա հետ մեկ տեղ հարևանների հետ շարունակեց վարել խաղաղ , բարեկամական հարաբերություններ: Սակայն երկու անգամ Ատրպատականի Մամլան ամիրան արշավանք կազմակերպեց: 998թ. Ապահունիքի Ծումբ գյուղի մոտ հայ-վրացական ուժերը պարտության մատնեցին նրան: Այդ կռիվներում աչքի ընկավ հրամանատար Վահրամ Պահլավումին:

: Դա նշանակում էր որ հաըաստանի տարբեր ծայրերում առաջացած բոլոր մանր տերությունները ենթակա էին Բգրատունիներին: Սակայն Տաշիր-Ձորագետի թագավոր Դավիթը 1001թ. Անհնազանդություն հայտնեց և հրաժարվեց թագավորի գերիշխանությունը ընդունելուց:Գագիկի բանակը մտավ Տաշիր-Ձորագետ և հպատակեցրեց ամբողջ տարածքը: Դավիթ թագավորը փախավ երկրից ` զրկվելով իր հողային տարածքներից: Այդ պատճառով էլ նա ստացավ մականունը:Սակայն նա զղջաց իր արարքների համար և ամենինչ խաղաղությամբ ավարտվեց: Նա ներում խնդրեց և միայն դրանից հետո հետ ստացավ իր հողերը: Գագիկ I ժամանակ հզորացավ նաև Պահլավունիների իշխանական գերդաստանը: Պահլավունիներն են կառուցել Բջնիի նշանավոր ամրոցը, Ամբերդը, Մարմանրաշենը և այլն: " width="640"

Հայոց թագավորը կրում էր : Դա նշանակում էր որ հաըաստանի տարբեր ծայրերում առաջացած բոլոր մանր տերությունները ենթակա էին Բգրատունիներին: Սակայն Տաշիր-Ձորագետի թագավոր Դավիթը 1001թ. Անհնազանդություն հայտնեց և հրաժարվեց թագավորի գերիշխանությունը ընդունելուց:Գագիկի բանակը մտավ Տաշիր-Ձորագետ և հպատակեցրեց ամբողջ տարածքը: Դավիթ թագավորը փախավ երկրից ` զրկվելով իր հողային տարածքներից: Այդ պատճառով էլ նա ստացավ մականունը:Սակայն նա զղջաց իր արարքների համար և ամենինչ խաղաղությամբ ավարտվեց: Նա ներում խնդրեց և միայն դրանից հետո հետ ստացավ իր հողերը: Գագիկ I ժամանակ հզորացավ նաև Պահլավունիների իշխանական գերդաստանը: Պահլավունիներն են կառուցել Բջնիի նշանավոր ամրոցը, Ամբերդը, Մարմանրաշենը և այլն:

ԿԱՏՐԱՄԻԴԵ ԹԱԳՈՒՀԻՆ 1001թ ԿԱՌՈՒՑԵԼ Է

ԿԱԹՈՂԻԿԵ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԻՐ ԱՆՁՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐՈՎ

ԲՋՆԻԻ ԱՄՐՈՑԸ

ԲՋՆԻԻ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

1031Թ

ԱՄԲԵՐԴ ԱՄՐՈՑԸ

ՄԱՐՄԱՐԱՇԵՆ

ՄԱՐՄԱՐԱՇԵՆ

ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԱՍՆԱՏՈՒՄՆ ՈՒ ԱՆԿՈՒՄԸ

ՈՐՈ ՞ ՆՔ ԵՆ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐԸ ԵՎ ԻՆՉՈՒ՞ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐԸ ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՆ ԱՅՆ ՍՏԵՂԾԵԼ:

Մեկ միասնական պետություն ստեղծելու համար անհրաժեշտ է տնտեսական և ռազմական բավարար հզորություն: Սակայն Բագրատունյաց թագավորները չկարողացան այն ստեղծել,որովհետև Բյուզանդական կայսրությունը տիրում է երկրի զգալի մասին և վերջ է տալիս Բագրատունյաց թագավորությանը:

Ե ՞ ՐԲ, ՈՐՏԵ ՞ Ղ ԵՎ ՈՒ ՞ Մ ԿՈՂՄԻՑ ՍՏԵՂԾՎԵՑԻՆ ԵՆԹԱԿԱ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ: ԴՐԱՆՑԻՑ Ո ՞ ՐՆ ԷՐ ԱՄԵՆԱՀԶՈՐԸ:

10-րդ դարում առաջացան Բագրատունիների ենթակա թագավորությունները:

Ենթակա թագավորություններից ամենաընդարձակը ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆՆ էր:տարածքը:908թ. Գագիկ Արծրունին ընդունելով Բագրատունիների գերիշխանությունը հիմնեց Վասպուրականի թագավորությունը:Այն ընդգրկում էր Վանա և Կապուտան լճերի միջև ընկած Վասպուրականով էր անցնում միջազգային առևտրի հարավային ուղին,որի վրա առաջացել էին առևտրական խոշոր կենտրոններ՝Վանը,Արճեշը,Մանազկերտը:Պատմական աղբյուրների համաձայն՝Վասպուրականն ունփր 8 քաղաք,4000 գյուղ,72 ամրոց ու բերդ,115 վանք:Նրա բնակչությունը հասնում էր մոտ 1 միլիոնի:

978 թ. Գուրգենը հիմնադրեց ՏԱՇԻՐ-ՁՈՐԱԳԵՏԻ թագավորությունը:Գուրգենը ստանալով Կյուրիկե անվանումը, հիմք դրեց Կյուրիկյան հարստությանը:Այն հզորության հասավ Դավիթ Անհողինի՝շուրջ 60 տարի տևած կառավարման շրջանում:Տաշիր-Ձորագետի կենտրոն դարձավ Լոռի քաղաքը:Այն գոյատևեց մինչև 1113թ:

Սյունիքի նշանավոր իշխան Սմբատը 987թ. հիմնադրեց Սյունիքի թագավորությունը՝ճանաչելով Անիի Բագրատունիների գերիշխանությունը:Այն երկար կյանք ունեցավ և իր գոյությունը պահպանեց մինչև 1170թ. (շուրջ 2 դար) :Թագավրության կենտրոնը Սյունի ավանն էր (այժմ՝Սիսիան):Համեմատաբար փոքր տարածք ունեցող այս թագավորությունը բավականաչափ խիտ բնակություն ուներ:Սյունիքւմ 12-րդ դարում կային 43 ամրոց ու բերդ,40 վանք և 1000-ից ավել գյուղ ու ավան:

Ի ՞ նչ քաղաքականություն էր վարում Բյուզանդիան Հայաստանի նկատմամբ:Ինչու ՞ հաջողություն ունեցան բյուզանդացիների ծրագիրը:

Բյուզանդիան 10-րդ դարի կեսից Հայաստանի նկատմամբ որդեգրեց նվաճողական քաղաքականություն:966թ. Բյուզանդիային միացավ Տարոնը,այնուհետև Տայքը և

1021 թ. նաև Վասպուրականը:Միայն ազատասեր Սասունը պահպանեց իր անկախությունը:

Գագիկ 1-ինի մահից հետո գահին տիրանալու համար պայքար սկսվեց երկու որդիների միջև:Ավագ որդին՝Հովհաննես Սմբատը,ժառանգեց հոր գահը,իսկ Աշոտ 4-րդին բաժին ընկավ Սևանի ավազանը և հարակից մի քանի գավառներ:1022 թ. Տրապիզոնում բանակցություններ սկսվեցին:Հայաստանից բանակցություններին մասնակցում էր Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը:Վասիլ 2-րդ կայսրը պահանջեց Բյուզանդիային կտակել Անիի թագավորությունը:Հայոց թուլամորթ թագավոր Հովհաննես Սմբատը սեփական հանգստության համար Անիի թագավորությունը կտակեց Բյուզանդիային:

Ներկայացնել Անիի թագավորության թուլացման և անկման պատմությունը:

Անին Բյուզանդիային կտակելը գաղտնի էր պահվում,այդ պատճառով եղբայրների միջև բախում չառաջացավ:Խախաղ վիչակը շարունակվեց մինչև 1041 թ.,երբ նույն տարում,անհայտ հանգամանքներում մահացավ Աշոտ 4-րդը,ապա Հովհաննես Սմբատը:Նրանց մահից հետո բյուզանդական կողմնորոշում ունեցողներն ակտիվացան,որոնց հոսքը գլխավորում էին Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսը և Վեստ Սարգիսը:

:Նրան բանտարկում են և թույլ չեն տալիս վերադառնալ Հայոց աշխարհ: Այս իրադարձություններից հետո ժողովուրդը արդեն ջլատվել էր և 1045 թ. Բյուզանդացիները գրավում են Անիի թագավորությունը:Անիի անկումով ավարտվում է նաև Բագրատունիների թագավորությունը: " width="640"

Իմանալով հայոց արքաների մահվան մասին Վասիլ 2-րդ կայսրը զորք է ուղարկում Հայաստան՝Անին գրավելու համար: Հայ ժողովուրդը միանում է և Վահրամ Պահլավունու գլխավորությամբ աոաջ է գնում՝պահելու սեփական հողերը:Հայերը փայլուն հաղթանակ են տանում այս կռվում:Օգտվելով այս առիթից Վահրամ Պահլավունին առաջարկում է Գագիկ 2-րդի թեկնածությունը և 1042 թ. Գագիկը դառնում է Հայոց թագավոր:Հենց այդ նույն ժամանակ Բյուզանդիայի գահին է բարձրանում Ասիտ կայսրը,ով իմանում է Անիի կտակի մասին և դիմում նենգ արարքի:1045թ . Նա Կոստանդնուպոլիս է կանչում նրան,իբր հաշտություն կնքելու:Երբ Գագիկը արդեն այնտեղ էր,ստիպում է Անին իրեն հանձնել:Բայց Գագիկ թագավորը նրան ասում է,որ:Նրան բանտարկում են և թույլ չեն տալիս վերադառնալ Հայոց աշխարհ:

Այս իրադարձություններից հետո ժողովուրդը արդեն ջլատվել էր և 1045 թ. Բյուզանդացիները գրավում են Անիի թագավորությունը:Անիի անկումով ավարտվում է նաև Բագրատունիների թագավորությունը:

Բագրատունյաց Թագավորության Պետական Կարգը

Թագավոր

Ինչպես հայկական նախորդ պետությունների կառավարման համակարգում, այնպես էլ Բագրատունիների ժամանակ, պետության գլուխ կանգնած էր թագավորը։ Բագրատունի արքան հայտնի էր նաև որպես «շահնշահ հայոց»։ Թագավորը Հայաստանի ներքին և արտաքին քաղաքականություն վարելիս կարող էր խորհրդակցել սպարապետի, կաթողիկոսի, իշխանաց իշխանի կամ այլ պաշտոնյաների հետ, որոնք կազմում էին արքունիքը։

Հայոց շահնշահի գերագահությունն ընդունում էին ոչ միայն հայ իշխաններն ու թագավորները, այլև Հայաստանում առաջացած մի քանի արաբական ամիրայություններ, Կուր գետից հարավ գտնվող վրացական ու աղվանական իշխանություններ։

Հայոց թագավորը ավատատիրական բուրգի գագաթն էր։ Ինչպես հատուկ էր միջնադարյան Հայաստանի ավատատիրությանը, որը ձևավորվել էր դեռ Արշակունիների թագավորության ժամանակ, իշխանությունները կամ նախարարությունները ժամանակի ընթացքում ձեռք էին բերել մեծ իրավունքներ։

Գագիկ Ա ՝ հայոց շահնշահ (990-1020)

Արքունիք

Գործակալություններ

Ենթակա

Թագավորություններ

Բանակ

Մարզպա-նություն

Իշխանաց

Իշխան

Վանանդ

Արքունական

Մարզպանա-կան

գունդ

գունդ

Սյունիք

Սպարապե-տություն

Դատավա-րություն

Հեծելազոր

Հետևակազոր

Վասպուրական

Գործակալ-ներ

Ստորադաս

Պաշտոնյա-ներ

Սակրավորներ

Աղեղնավորներ

Սուսերավորներ

Նիզակավորներ

Թեև Բագրատունիների թագավորությունը ստեղծվել էր Մեծ Հայքի թագավորության տարածքում, սակայն չէր ժառանգել իր նախկին հզորությունը։ Պատճառն այն էր, որ տեղի էր ունեցել պետականության կորուստ, որը տևել էր մոտ 460 տարի (428-885)։ Մինչ այդ գոյություն ունեցող հայկական թագավորությունները (Երվանդունիներ՝ մ.թ.ա. 570 - մ.թ.ա. 201, Արտաշեսյաններ` մ.թ.ա. 189 - 1, Արշակունիներ՝ 52-428) չէին ունեցել այդչափ մեծ դադար, և ըստ երևույթին հաջորդ արքայատոհմը ժառանգում էր նախորդի իրավունքներն ու տիրույթները։

428 թվականից հետո արդեն նոր հասարակարգ ունեցող Հայաստանը զուրկ էր պետականությունից. այն բաժանված էր երկու հատվածի, որոնք ղեկավարում էին օտար կառավարիչները։ Հայ ազնվականության ու հոգևորականության շահերը ներկայացնող հայոց իշխանն ու կաթողիկոսը չէին կարողացել ամուր պահել երկրի քաղաքական ու տնտեսական դաշտը. ասպարեզից հեռացել էին բազմաթիվ նախարարական տներ, խոշոր քաղաքներ Վաղարշապատը, Արտաշատը, Երվանդաշատը, Տիգրանակերտը, Զարիշատը,  Բագարանը , Զարեհավանը, Արմավիրը վերածվել էին խոշոր գյուղերի։

Բագրատունի թագավորների ժամանակ նախկինում հիմնադրված քաղաքներն աշխուժանում են, բերդերի շուրջ ձևավորվում են նորերը։

Բագրատունյաց Հայաստանը ունեցել է 4 մայրաքաղաք՝ Բագարան 

(885-914), Երազգավորս 

(914-928), Կարս

  (928-961), Անի (961-1045)։

Ներկայացնել Բագրատունյաց Հայաստանի տնտեսական կյանքի զարգացումը։

Տնտեսությունը սկսեց վերելք ապրել և դրան նպաստում էին ավատատիրական հարաբերությունների զարգացումը։Զարգանում է երկրագործությունը,այգեգործությունն ու բանջարաբուծությունը։ Միջնադարյան Հայաստանում տնտեսության, ու բարեկեցության հիմնական աղբյուրը գյուղատնտեսությունն էր՝ իր երկու ճյուղերով՝ երկրագործությամբ ու անասնապահությամբ։ Մարդկության առաջացումից ի վեր Հայկական լեռնաշխարհում զբաղվել են գյուղատնտեսությամբ, քանի որ երկրագործության ու անասնապահության համար երկիրը բարենպաստ պայմաններ ուներ։ Լեռնաշխարհի խոշոր գետերի՝ Եփրատի, Արաքսի, Կուրի, Տիգրիսի ու Ճորոխի  հովիտները հացահատիկի մշակման, բանջարանոցային մշակաբույսերի ու այգեգործության զարգացման լավագույն շրջաններ էին։ Հայտնի էին Այրարատյան, Շիրակի, Տարոնի , Բագրևանդի (Ալաշկերտի), Բասենի և այլ դաշտեր։ Հացաբույսերից լայն տարածում էր գտել ցորենի, գարու, հաճարի, բրնձի մշակումը։

  Երկրագործությունն ու անասնապահությունը, օգտակար հանածոներով հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը նպաստում են արհեստների ու առևտրի զարգացմանը, նոր քաղաքների առաջացմանն ու զարգացմանը։ Վաղ միջնադարի հետագա շրջանում՝ Արշակունիների թագավորության անկումից հետո, միայն Դվինն էր, որ շարունակում էր գոյատևել որպես մեծ քաղաք։ Անկախության վերականգնման շնորհիվ 9-11-րդ դարերում հին քաղաքները մասամբ վերականգնվեցին, հանդես եկան շուրջ երեք տասնյակի հասնող նոր քաղաքներ։ Դրանք առաջացան առևտրական ուղիների կարևոր խաչմերուկներում։ Սկզբում բնակավայրը գոյանում էր պարսպապատ միջնաբերդի շուրջ։

Արհեստագործության ու գյուղատնտեսության զարգացումը խթանում է ներքին և արտաքին առևտրի կտրուկ աճը։ Մի կողմից քաղաքային բնակչությունը ուներ գյուղատնտեսական մթերքների կարիք, իսկ արհեստավորները՝ գյուղատնտեսական հումքի մեծ պահանջ, մյուս կողմից՝ գյուղում անհրաժեշտ էին արհեստավորների պատրաստած գործիքներ, հագուստ ու կոշկեղեն։ Քաղաքներում վաճառքի կետեր ունեին նաև վանքերն ու արհեստավորները։ Մեծ քաղաքներում և ճանապարհների խաչմերուկներին սկսեցին կազմակերպվել կիրակնօրյա շուկաներ, ինչպես նաև՝ ամենամյա տոնավաճառներ։

Ներկայացնել միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր քաղաքները։

Անի 961 թ

Հայկական ճարտարապետության պատմության մեջ Անին հայտնի է որպես պաշտամունքային կառույցների նշանավոր կենտրոն։ 8-րդ դարից Հայաստանում ճարտարապետական հորինվածքների զարգացումը կանգ էր առել արաբների տիրապետության հետևանքով։ Մայրաքաղաք դառնալուց հետո Անիի շինարվեստի զարգացումն ընթացավ մինչարաբական շրջանի ( վաղ միջնադարի ) հայկական ճարտարապետության ամբողջ ժառանգության, անցյալի հուշարձանների հատակագծային և ծավալային հորինվածքների վերստեղծման ու վերամշակման ուղիով, փաստորեն սկսվելով այն տեղից, որտեղ արհեստականորեն ընդհատվել էր դրանց աստիճանական զարգացումը։

ԱՆԻԻ

ԱՇՈՏԱՇԵՆ ՊԱՐԻՍՊԸ

961Թ

Դվին  (արաբ. Դուին, հուն. Դուվիյ), Պատմական Հայաստանի մայրաքաղաքներից մեկը։ Հիմնադրվել է 4-րդ դարի առաջին կեսին։ Գտնվում է Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում (գավառը քաղաքի անունով կոչվել է Ոստան Դվնո)։ Ըստ պատմահայր Մովսես Խորենացու «դվին» բառը պարսկերեն ծագում ունի և նշանակում է բլուր։ Փավստոս Բյուզանդի կարծիքով Դվինը բլուրի անվանումն է։ Միջնադարյան Հայաստանի Դվին մայրաքաղաքի ավերակները գտնվում են Վերին Դվին, Հնաբերդ, Վերին Արտաշատ, Նորաշեն, Այգեստան գյուղերի տարածքներում, Երևանից մոտ 30 կմ հարավ։ Ընդգրկված է Հնաբերդի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում:

Դվին 9-11-րդ դար

ԴՎԻՆ

9-11-ՐԴ ԴԱՐ

ԴՎԻՆ

ԿԱՐՍ 10-րդ դար

Կարսը, ինչպես և Հայաստանի միջնադարյան շատ քաղաքներ, սկզբում բերդ է եղել, և հայ պատմիչներն այն հենց այդպես էլ ներկայացնում են՝ «Բերդ Կարուց»։ 9 - 13-րդ դարերում բերդի շուրջն էլ ծավալվել է քաղաքը, իսկ այն վերածվել է միջնաբերդի։ Հետագայում՝ պարսկա–թուրքական տիրապետության մռայլ ժամանակներում, Կարսի հայկական բերդը, որը գտնվում է քաղաքի արևելյան մասում, շարքից դուրս է եկել։ Սակայն թուրքերը, հաշվի առնելով Կարսի սահմանամերձ լինելը, այն պարբերաբար ամրացրել են պաշտպանական նոր կառույցներով։ Ամրակայվող աշխատանքները շարունակվել են այն աստիճանի, որ Կարսը, որպես ամրություն, 19-րդ դարի կեսերին համարվում էր աշխարհում հռչակ ունեցող բերդ։

Քաղաքում վեր է խոյանում Առաքելոց եկեղեցին, որը կառուցել է Աբաս Ա Բագրատունին։

ԿԱՐՍ 10-ՐԴ ԴԱՐ

Քաղաքը հիմնադրել է Վանի թագավոր Սարդուրի Ա-ը (835-825 թթ մ.թ.ա.), անվանել Տուշպա և դարձրել պետության մայրաքաղաքը, ավելի ընդարձակվել Է մ.թ.ա. VIII-VII դդ.։ Այն ժամանակ քաղաքում կառուցվել են 2-3 հարկանի քարաշեն տներ, ընդարձակ փողոցներ, բաղնիքներ և հասարակական ու այլ շինություններ։ Գտնվելով Հայկական պետության գրեթե երկրաչափական կենտրոնում, Վանը ճանապարհներով կապված էր երկրի բոլոր կարևոր շրջանների հետ և ուներ ռազմատնտեսական առանձնահատուկ նշանակություն։ Քաղաքը արևմտյան կողմից պաշտպանված էր Վանա լճով, իսկ հարավից Հայկական Տավրոս լեռնահամակարգի արևելյան հատվածներով։ Ռազմական կարևորագույն նշանակություն ուներ քաղաքի կենտրոնում վեր խոյացած քարաժայռի վրա կառուցված միջնաբերդը, որն իր նշանակությունը պահպանել էր մինչև 1915 թ։ Այսպիսով, Վանը հին աշխարհի անառիկ ու մարդաշատ քաղաքներից էր, որն իր հիմնադրման օրից գոյություն ունի մինչև այժմ։

ՎԱՆ

ՎԱՆ

ԱՐԾՆ 10-րդ դար

Անիից և Կարսից ետ չի մնացել Արծնը,որը 10-րդ դարում հիմնվել էր Կարսից Կարին տանող ճանապարհի վրա։ 11-րդ դարի կեսին Արծնը եղել է Հայաստանի հարուստ քաղաքներից և արտաքին առևտրի կարևորագույնկենտրոններից մեկը։Արծնի տեղում հնագույն ժամանակներից ի վեր գոյություն է ունեցել սովորական բնակավայր, որը քաղաքի է վերածվել միայն X դարից, երբ Հայաստանում վերելք էին ապրում արհեստագործությունն ու առևտուրը, և նախկին տասնյակ ավաններ ու գյուղաքաղաքներ վերածվում էին մարդաշատ քաղաքների։