Հայոց հեթանոսական կրոնը

вÚàò к²Üàê²Î²Ü ÎðàÜÀ

Հայ ժողովրդի նախաքրիստոնեական պատմության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հայերն ունեցել են աշխարհստեղծման, աշխարհընկալման աշխարհայացքային յուրահատուկ պատկերացումներ, որոնց միջոցով փորձել են իմաստավորել և բացատրել այս կամ այն երևույթի, առարկայի կամ իրի գոյության և ծագման պատճառները, նրանց անմիջական ազդեցությունն իրենց առօրյա կյանքի, գոյության պայմանների և հասարակական հարաբերությունների վրա։ Ձգտելով ճանաչել բնության բազմազան երևույթները և բացատրություն տալ դրանց՝ բնության գիտական ճանաչողությունից դեռևս հեռու մարդը ստեղծեց իրակեղծ առասպելների և զրույցների մի մեծ համակարգ։ Մեր նախնիների դիցաբանական պատկերացումները արտացոլվեցին ժողովրդական բանահյուսության (առասպելներ, ավանդություններ, վիպերգեր), արվեստի և մշակույթի մեջ, սկսեցին ձևավորվել հայերի նախնադարյան հին հավատալիքների ձևերը, որոնք էլ զարգացման որոշակի շրջանում ձևավորեցին հայոց հեթանոսական կրոնը։

Հայոց հեթանոսական կրոնի մասին մեզ հասած կցկտուր տեղեկությունները հնարավորություն են տալիս ասելու, որ հին հայերը, որպես հնագույն քաղաքակրթություններից մեկի ներկայացուցիչներ, ունեցել են բավականին զարգացած հեթանոսական կրոն և մշակույթ։ Հայոց հեթանոսական կրոնը ևս, ինչպես մյուս ժողովուրդների հեթանոսական պատկերացումները, ունեցել է բազմաթիվ ծիսական արարողություններ, տոներ, որոնք հիմնականում խարսխված են եղել տարրապաշտական, բնապաշտական, ոգեպաշտական, մոգական և այլ նախաքրիստոնեական կրոնական պատկերացումների վրա։

Հին հավատալիքներից հայերի մոտ առաջին հերթին հանդիպում է տարրապաշտությունը ( ֆետշիզմ)։

Որպես հնդ-եվրոպական (արիական) ցեղախմբի ներկայացուցիչ, հայերի համար, իհարկե, առաջին հերթին պաշտամունքի առարկա է դարձել արևը։ Ինչպես գրում է Խորենացին, Վաղարշակ արքան «...Արմավիրում մեհյան շինելով՝ արձաններ է կանգնեցնում արեգակին, լուսնին և իր նախնիքներին» (Մ. Խորենացի, «Հայոց պատմություն», 2-րդ գ. ը. )։ Արևի պաշտամունքի խոսուն վկայությունն է ար արիական արմատի գործածությունը հայերի մոտ հանդիպող բազմաթիվ տեղանուններում և անձնանուններում։ Այսօր էլ հայերի մոտ տարածված է արևով երդվելու սովորությունը՝ «հորս արև», «արևը վկա», «արևիդ մեռնեմ» և հատկանշական է, որ մինչև այսօր էլ հայերն արևելքին անվանում են «աղոթրան»։ Պահպանված մի ավանդության համաձայն Արևը ծնվել է Վանա լճի հատակում, ուր և մայր է մտնում ամեն երեկո։ Մեկ այլ ավանդության համաձայն արևն ու լուսինը քույր ու եղբայր են, ընդ որում մի դեպքում արեգակը արական սկիզբ է, լուսինն՝ իգական, մեկ այլ դեպքում՝ հակառակը։ Արևապաշտության վկայությունն է նաև Գ. Մագիստրոսի հիշատակությունը այն մասին, որ 11-րդ դարում դեռևս գոյություն ունեին արևապաշտ հայեր, որոնք իրենց «արևորդիք» էին անվանում։

Արևի հետ միաժամանակ հայերը պաշտամունքի առարկա են դարձրել նաև Լուսինը։ Մեզ է հասել Լուսնի արական աստվածության դիմաքանդակը՝ Փառնակ անունով, որի պաշտամունքը տարածված է եղել նաև Պոնտոսում և Վրաստանում։ Լուսնի պաշտամունքի հետ կապված մոգական արարողությունների միջոցով հայերը որոշել են բարի և չար օրերը, դրանք անվանելով «օրահմա» և «լուսնահմա»։ Կաթողիկոս Հ. Մանդակունին (5-րդ դար) չորեքշաբթի և շաբաթ օրերը հայտարարել է ձախորդ օրեր և այդ օրերին կարևոր գործ չէր ձեռնարկվում։ Լուսնին հիմնականում տրվել է իգական էություն, որն էլ հետագայում տարածվել է իգական աստվածությունների վրա։

Արևի և Լուսնի հետ միաժամանակ հայերին ծանոթ էին հին ժամանակներում հայտնի հինգ մոլորակները, որոնց պաշտամունքի հետքերը երևում են հայոց հին տոմարում. Լուսնթագ, Փայլածու, Արուսյակ, Հրատ, Երևակ։

Լուսատուների հետ միաժամանակ հին հայերի կողմից պաշտամունքի էին արժանացել նաև բերք ու բարիք տվող հողը, որին հայերն այսօր էլ անվանում են «մայր», իրենց բարձրությամբ, գեղեցկությամբ ու ահարկու տեսքով հարգանք ներշնչող լեռները (Արարատ, Արագած, Սիփան, Նեմրութ և այլն), մայր հողը սնուցող գետերը (Արաքս, Արածանի, Եփրատ, Մեղրագետ) և այլն։

Կենդանապաշտության և բուսապաշտության (տոտեմիզմ) հետքեր ևս առկա են հին Հայաստանում։ Կենդանիներից ամենատարածվածը խոյի պաշտամունքն էր։ Բնավորությամբ խաղաղ, բայց համարձակ այս կենդանին ակնածանք էր ներշնչում մեր նախնիների մոտ՝ դառնալով տոտեմ։ Սկսած Ք. ա 8-7-րդ հազարամյակներից՝ հայկական ժայռապատկերներում երևում են խոյեր՝ ընդգծված եղջյուրներով։ Խոյը համարվում էր արեգակի սրբազան կենդանին և նրա պարուրաձև եղջյուրները խորհրդանշում էին արևի խորհրդանիշ հավասարաթև խաչի զուգորդված ձևի՝ սվաստիկայի պտտվող սկավառակը։

Որպես արեգակի խորհրդանիշ, պաշտվում էր նաև առյուծը, որի պատկերները պահպանվել են ժայռապատկերներում, արվեստի և մշակույթի պեղածո նմուշներում։ Այս կենդանու պատկերը կա նաև հայոց չորս թագավորությունների զինանշանների վրա։

Հայկական լեռնաշխարհի ընդոծին կենդանիներից տարածված էր այծի պաշտամունքը։ Բուզանդը գրում է. «Պարսից թագավորի ախոռապետը ... ծաղրի և անարգանքի ենթարկեց՝ (Արշակին) ... պարսկերեն լեզվով ասելով Հայոց այծերի թագավոր...» (Փ. Բուզանդ, ՀՊ գլ. ԺԶ, էջ 175)։ Սա ցույց է տալիս, որ այծերի պաշտամունքը հատուկ է եղել միայն հայերին և այն էլ այնքան տարածված, որ հայ ժողովրդին հարևան պարսիկներն անվանում էին տոտեմ դարձած կենդանու անունով։ Հեթանոսական Հայաստանում զոհաբերությունների առաջնային կենդանիների շարքին էր դասվել սպիտակ նոխազը։ Այծի պաշտամունքի խոսուն վկայությունն են Այծասան և Այծից բերդ տեղանունները։

Սրբազան կենդանի էր համարվում նաև ցուլը, որը համարվում էր Հայաստանի մեհյանների առաջնակարգ զոհը։ Անահիտ աստվածուհու մեհյանների շուրջ պահվում էին երինջների ամբողջ նախիրներ, իսկ Արամազդի համար՝ ցուլեր՝ ծիսական զոհաբերությունների համար։ Ն. Շնորհալին գրում է, որ նույնիսկ իր ժամանակներում հայ քահանաները մասնակցում էին ծեսերի, որոնց ժամանակ ցուլը զարդարում էին ծիրանիով, իսկ եղջյուրները՝ նարոտով։

Հայերի մոտ ձկան պաշտամունք ևս կար, որի խոսուն վկայությունն են «վիշապ» կոչված մոտ 80 ձկնակերպ կոթողները, որոնք հայտնաբերվել են Հայաստանի տարբեր վայրերում, և որոնց գոյությունը Մ. Աբեղյանը կապում է Աստղիկ դիցուհու պաշտամունքի հետ։

Հին Հայաստանում, որպես իմաստնության, խելացիության և բժշկության խորհրդանիշ երկրպագվել է նաև օձը, որի պաշտամունքի հետքերը պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ Որոշ հայերի մոտ մինչև հիմա էլ պահպանվել է «տան օձի» գաղափարը, իսկ Նոր Բայազետում մինչև 20-րդ դարի սկիզբը առանձին նշվում էր օձի կիրակի։ Սկզբնական շրջանում օձը համարվում էր տան պահապան, իմաստուն, դրական հատկանիշներով օժտված տոտեմ, իսկ հետագայում, հավատալիքների զարգացմանը զուգընթաց, ձեռք է բերում միանգամայն հակադիր, չար, բացասական հատկանիշներ։ Օձը մարմնավորում էր կործանարար հզոր պտտահողմը։ Հայաստանում, օձի պաշտամունքի հետ կապված, պահպանվել են բազմաթիվ տեղանուններ. Օձատեղ, Օձաբերդ, Օձ գետ, Օձուն, Օձնի, Օձ քաղաք և այլն։

Կենդանիների հետ միաժամանակ հին հայերը երկրպագում էին նաև թռչունների, որոնցից, որպես երկնային զորության խորհրդանիշ, առաջին հերթին պաշտամունքի էր արժանացել արծիվը։ Արծիվը խորհրդանշում էր արևը և միշտ ուղեկցում էր նրան։ Երկրպագվել են նաև ծիծեռնակը (գարնան ավետաբեր), արագիլը, կռունկը, սարյակը (որոնց պաշտամունքը կապված էր երկրագործության հետ), ագռավը (կրակի պահապան թռչուն) և աղավնին, որի պաշտամունքը, ենթադրվում է, որ նույնությամբ անցել է քրիստոնեությանը։

Բավականին զարգացած էր բույսերի պաշտամունքը։ Բույսերին վերագրվում էին մեռնող և հարություն առնող, պտղաբերության և հավերժության գաղափարներ։ Հայերին ծանոթ էր Կենաց Ծառի գաղափարը, որի օրինակները հանդիպում են ժայռապատկերներում և վիշապաքարերի վրա։ Հայկական Կենաց Ծառը ուներ ինը ճյուղ, որոնք հավանաբար խորհրդանշոմ էին մեր նախնիների կողմից բացահայտված մոլորակները և լուսատուները։ Հեթանոսական Հայաստանի խորհրդանիշն էր սոսին, որի պաշտամունքը լայն տարածում ուներ, և հայերը ռազմի դաշտ էին իջնում այն պատկերող դրոշներով։ Արարատյան դաշտում Արամանյակի կողմից, ինչպես նշում է Խորենացին, տնկվել է սոսի ծառերի անտառ «... որոնց տերևների հանդարտ կամ սաստիկ շարժվելուց, նայելով քամու ուժին և ուղղությանը՝ մեր Հայոց աշխարհում սովոր էին գուշակություններ անել երկար ժամանակ» (Մ. Խորենացի, ՀՊ գլ. Ի)։ Պատմահայրը գրում է նաև, որ Արա Գեղեցիկի թոռ Անուշավանը նվիրվել է այս անտառին, որի համար էլ ստացել է «Սոսանվեր» մականունը։ Երվանդ թագավորն էլ Ք.Ա. 3-րդ դարի վերջին Բագարանի մոտ անտառ է տնկել և կոչել «Ծննդոց»։ Հայերի մոտ լայն տարածում էր գտել նաև բույսերի այլ տեսակների պաշտամունքը. բարդի, ուռենի և այլն։ Մասնավորապես 12-րդ դարում պահպանվել էր Սամոսատի հայերի մի ստվար խումբ, որոնք ինչպես նշում է Ն. Շնորհալին, արևապաշտներ էին և պաշտում էին բարդի ծառը։

Նախնադարյան հայկական ցեղերը, փորձելով բացահայտել և բացատրել հոգեկան երևույթները, հանգեցին նախնադարյան կրոնական հավատալիքի մեկ այլ ձևի ևս՝ ոգեպաշտության (անիմիզմ)։ Հայերը հավատում էին բարի և չար ոգիների, հետմահու կյանքի գոյությանը, զարգացած էր նախնիների պաշտամունքը, շնչավորվում էին բնության և հասարակական ուժերը։ Ինչպես արդեն նշվեց, Վաղարշակ արքան արևի և լուսնի արձանների հետ միասին, արձաններ է կանգնեցնում նաև իր նախնիներին։ Անդրշիրիմյան կյանքի վերաբերյալ գաղափարների զարգացմանը զուգընթաց առաջ եկավ նաև առանձին աստվածություն՝ Սանդարամետը։

Մ. Խորենացին, Փ. Բուզանդը, Ե. Կողբացին և այլ պատմիչներ նշում են հին հայերի կոզմից պաշտամունքի արժանացած բարի և չար ոգիների մի ստվար խումբ՝ պայ, քաջք, չարք, պարիկ, հուշկապարիկ, շահապ, դև, արալեզ և այլն։ Ըստ Խորենացու Արտավազդին «ազատ Մասիսում» փակում են բարի ոգիները՝ քաջքերը, որպեսզի նա դուրս չգա և չկործանի աշխարհը։ Բարի ոգիներ էին նաև արալեզները, որոնք կռվի դաշտում ընկած հերոսների վերքերը լիզելով՝ կենդանացնում էին։ Արա Գեղեցիկին ևս, ըստ առասպելի, այս ոգիներն են կենդանացնում, որի պատճառով շատ գիտնականներ հակված են ենթադրելու, որ այս ոգիների անունը առաջացել է «Արային լիզել» արտահայտությունից։ Բուզանդը այս ոգիներին անվանում է առլեզ և պատմում, որ Մուշեղ սպարապետին սպանելուց հետո նրա դին տեղափոխում են իր ընտանիքի մոտ և «... գլուխը կարելով կցեցին իրանին և հանեցին մի աշտարակի տանիքը դրին՝ ասելով. «Որովհետև քաջ մարդ էր, առլեզները կիջնեն և սրան կկենդանացնեն»։ (Փ. Բուզանդ, Հ. Պ.)։ Ոգեպաշտության հետքերը պահպանվել են մինչև 20-րդ դարի սկիզբը։ Այս առումով հատկանշական է Րաֆֆու «Սալբի» վեպում նշված «խլվլիկի» (փոքրիկ դևիկների) մասին պատմությունը։

Նախնադարյան հավատալիքներից հին Հայաստանում առկա էր նաև մոգությունը՝ մարդու որոշակի գործողությունների և գերբնականի միջև կապի հավատը։ Դեռևս հայկական ժայռապատկերներում հստակ երևում են, որ մեր նախնադարյան նախնիները կատարել են որոշակի մոգական գործողություններ. մասնավորապես ժայռերի վրա արձանագրել են իրենց և Հայկական լեռնաշխարհում ապրող կենդանիների փոխհարաբերությունները, որսը, նմանակել են այդ կենդանիներին՝ փորձելով կանխորոշել որսի արդյունքը։ Հետագա դարերի ընթացքում, անցնելով արդեն զարգացման ավելի բարձր աստիճանի, մեր նախնիները, գերբնական հատկություններ վերագրելով շրջակա միջավայրին և բնական երևույթներին, ստեղծեցին նաև մոգական գործողությունների որոշակի համակարգ՝ փորձելով կապ հաստատել իրենց և գերբնական ուժերի միջև, ազդել նրանց գործունեության վրա։ Արդյունքում հին հայերը մշակեցին բնության և հասարակական կյանքի երևույթների վրա «ներգործելու» բազմազան միջոցներ, եղանակներ, հմայական գործողություններ, ծեսեր և արարողություններ, կախարդություններ, հմայություններ, աղոթքներ և անեծքներ, հարցուկներ և գուշակություններ։ Մոգական գործողություններն իրականացնում էին հոգևոր դասի ներկայացուցիչները՝ քրմերը, մոգերը, որոնց իշխանությունը փոխանցվում էր ժառանգաբար։ Ինչպես արդեն նշվեց, Արամանյակի կողմից տնկվել է «սոսյաց անտառ», որոնց տերևների շարժումներին նայելով, ըստ Խորենացու, մեր նախնիները սովորեցին գուշակություններ անել։ Արա Գեղեցիկի թոռ Անուշավանը, որին, ըստ պատմահոր, անվանում էին Սոսանվեր, հավանաբար եղել է այդ անտառի գլխավոր քուրմը։ Մեր պատմիչներն այս առնչությամբ բավականին տեղեկություններ են պահպանել։ Խորենացին գրում է, որ Երվանդ արքան. «...շինեց նաև մեհյաններ և իր Երվազ եղբորը քրմապետ նշանակեց» (Մ. Խ. Հ. Պ. 2-րդ գլ. էջ 106)։ Հնադարյան Հայաստանում Վահագնին նվիրված մեհյաններում սպասավորություն էին անում Վահունիներ նախարարական տան ներկայացուցիչները, իսկ Արամազդին նվիրված տաճարում Արտաշես արքան քրմապետ է նշանակում Մաժանին, որի սերունդներին էլ հավանաբար փոխանցվել է Արամազդի տաճարի սպասավորությունը։ Մոգական գործողությունների զարգացումը խթանեց նաև գիտությունների, մասնավորապես բժշկության զարգացմանը։ Ահա թե ինչու, ըստ պատմահոր, Արտաշեսի համար բժշկություն և երկար կյանք են խնդրում Անահիտի տաճարի կուռքերից։ Մոգությունը հավանաբար հովանավորում էր նաև Տիր աստվածը, որին անվանում էին «երազացույց» և «երազահան»։ Քրիստոնեության ընդունումից հետո էլ պաշտամունքային և ծիսական բազմաթիվ արարողություններ ներթափանցեցին քրիստոնեական տոնացույց և հատկանշական է, որ կործանված հեթանոսական տաճարների փոխարեն կառուցված եկեղեցիներում հոգևոր սպասավորությունը Գրիգոր Լուսավորիչը հիմնականում հանձնում էր տվյալ տաճարների քրմերի ժառնգներին։

Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ նախնադարյան հին հավատալիքները ստեղծեցին պարարտ հող, որի վրա ձևավորվեց և զարգացավ Հայոց դիցարանը։

Հայ հեթանոսական դիցարանը, որպես ուրույն և զարգացած երևույթ, արտացոլում է հին հայերրի հոգևոր մշակույթը, աշխարհաճանաչողական ընկալումները, շրջակա միջավայրի, բնական երևույթների, իրերի, առարկաների մասին վերաբերմունքն ու պակերացումները։ Այս շրջանում ստեղծվեցին առասպելներ, ավանդազրույցներ, որոնք ներկայացնում էին հին հայերի աշխարհայացքային գիտելիքները, ընկալումները։ Հայոց դիցարանի մասին տեղեկություններ են պահպանվել մի քանի օտար (Ստրաբոն, Պլուտարքոս, Պլինիոս Ավագ, Հերոդոտոս և այլն) և հայ (Մովսես Խորենացի, Ագաթանգեղոս, Փավստոս Բուզանդ, Եզնիկ Կողբացի, Հովհ. Մամիկոնյան, Սեբեոս, Անանիա Շիրակացի և այլն) պատմիչների մոտ։ Հայերի դիցաբանական պատկերացումների մասին գաղափար է տալիս «Սասնա ծռեր» էպոսը, որն այս առումով ամբողջությամբ դեռևս ուսումնասիրված չէ։ Հարկ է նշել, որ մինչև այժմ լիովին ուսումնասիրված չէ նաև Վանի կամ Արարատյան թագավորության շրջանի հայկական դիցարանը, որի մասին ուսումնասիրողների կողմից իրարամերժ կարծիքներ են հայտնվում։ Արարատյան դիցարանի գլխավոր աստվածն էր Խալդը, որին ուսումնասիրողները նույնացնում են Հայկի հետ։ Վանի մոտ գտնվող Մհերի դուռ կամ Ագռավաքար կոչված վայրում հայտնաբերվել է արձանագրություն, որտեղ թվարկված են պաշտամունքի արժանացած մոտ 70 աստվածների անուններ և նրանց նվիրված զոհաբերվող կենդանիների քանակը։ Խալդից հետո ամենաշատ զոհաբերություններ կատարվել են Թեյշեբա աստծո պատվին, այնուհետև գալիս են Շիվինի և Արդինի աստվածները։ Պաշտամունքի գլխավոր կենտրոններից էր Մուսասիր քաղաքը, որտեղ տարածված էր Արդինիի պաշտամունքը և իզուր չէ, որ այդ քաղաքը հետագայում հանդես է գալիս Արդվին անունով։ Արարատյան թագավորները ինչ գործ էլ, որ ձեռնարկում էին, այդ անում էին երկրի հովանավոր և իրենց հաղթություն պարգևող Խալդի անունից։ Երևանի հիմնադրմանը նվիրված Արգիշտի 1-ինի արձանագրության մեջ գրված է. « Խալդ աստծո մեծությամբ Արգիշտին, Մենուայի որդին, այս հոյակապ ամրոցը կառուցեց, անվանեց Էրեբունի...»։ Էրեբունիում պահպանված մի որմնանկարում Խալդ աստվածը կանգնած է առյուծի վրա, որը խոսում է նաև նրա արեգակնային պաշտամունքի մասին։

Արարատյան թագավորության անկումից հետո Հայկական լեռնաշխարհում կազմավորվեց Երվանդունիների հայկական թագավորությունը և այս ժամանակաշրջանում էլ ձևավորվեց և վերջնական տեսք ստացավ հայ հեթանոսական դիցարանը, որտեղ հանդիպում ենք արյունակցական կապերով միմյանց կապված, որոշակի դեր ու նշանակություն ունեցող մարդակերպ աստվածությունների պաշտամունքի։

Հայոց հեթանոսական կրոնի ուսումասիրության ընթացքում ուսումնասիրողների կողմից ներկայացվել են բավականին իրարամերժ կարծիքներ, որոնք այսօր ճշտվում են և վերջնական տեսքի բերվում։ Երկար ժամանակ հայ պատմագրության մեջ ընդուված էր հայերի Հայկական լեռնաշխարհ եկվոր լինելու մասին տեսակետը, որի պատճառով շատ հետազոտողներ հայկական աստվածներին տալիս էին իրանական կամ ասորական ծագում։ Իհարկե, հայերն, ապրելով այս երկու ժողովուդների կողքին, անպայմանորեն, ունեցել են փոխադարձ շփումներ, սակայն այսօր հրապարակ են գալիս նոր ուսումնասիրություններ, որոնք ցույց են տալիս, որ հայկական դիցարանի աստվածները ունեցել են ընդգծված հայկական դիմանկար և ազգային հատկանիշներ, իսկ անունների և պաշտամունքային նմանությունները (Արամազդ-Ահուրա-Մազդա, Անահիտ-Անահիտա, Միհր-Միթրա, Վահագն-Վերեթրագնա) խոսում է միայն այս աստվածությունների հնդեվրոպական ծագման և ցեղակից ժողովուրդների դիցաբանական համակարգ հավասարաչափ անցման մասին։ Ժամանակակից ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հայերը Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ ժողովուրդ են և շառավիղ հնդեվրոպապակն նախալեզուն կրող ցեղի և պարզ է, որ հայերն ապրել, զարգացել և ձևավորվել են Հայկական լեռնաշխարհում և լինելով հնդիրանական ժողովուրդներին ցեղակից՝ ունեցել են դիցաբանական ընդհանրություններ։

Ուսումնասիրողները հայ հեթանոսակական դիցարանը բաժանում են երկու մասի՝

հին շրջան. այս շրջանը հայտնի է ցեղային և վաղ հայկական աստվածներով, որոնք դեռ համահայկական նշանակություն ձեռք չէին բերել, քանի որ հայ ժողովուրդը դեռևս կազմավորման և ձևավորման փուլում էր,

նոր շրջան. այս շրջանում հայկական պետության ձևավորմանը և հայ ժողովրդի վերջնական կազմավորման և ինքնուրույն ազգ հանդես գալուն զուգընթաց՝ վերջնականապես ձևավորվեցին նաև հին հայերի հեթանոսական հավատալիքները։

Այս բաժանումը իհարկե պայմանական է, որովհետև նոր շրջանի աստվածների պաշտամունքի հետքեր երևում են նաև վաղ շրջանում և՝ հակառակը։

Հին շրջանի հայկական աստվածների մասին մեզ շատ քիչ տեղեկություններ են հասել, այն էլ՝ ձևափոխված և աղավաղված։ Խորենացին հայ ժողովրդի ծագումը կապում է Հայկ Նահապետի հետ, որի մասին առասպելի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ժամանակին հին հայերի մոտ տարածված է եղել Հայկի՝ որպես անվանադիր նախնու պաշտամունք՝ եկած բաբելոնյան աշտարակաշինության ժամանակներից։ Հայկի կողքին մենք տեսնում ենք ասորիների կողմից աստվածացված Բելին, որին Խորենացին նույնացնում է աստվածաշնչյան Նեբրովթի հետ։ Հայկի պաշտամունքի վկայությունն է նաև Օրիոն համաստեղության հին հայկական անվանումը՝ Հայկ։

Առասպելական մեկ այլ հերոս է մեր անվանադիր մյուս նախնին՝ Արամը, որի անունով, ըստ Խորենացու օտարները մեզ անվանում են արմեններ։ Գեղեցիկ առասպել է պահպանվել Արա Գեղեցիկի մասին, որը որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով եղել է մեռնող և հարություն առնող բուսականության խորհրդանիշը և նույնացվել է եգիպտական Օսիրիսի հետ։ Այս աստծո պաշտամունքի հետ կապված մենք հանդիպում ենք ռազմադաշտում զոհված հայ հերոսներին վերակենդանացնող ոգիներին՝ արալեզներին։ Արա Գեղեցիկի կողքին եղել է նաև Շամիրամի պաշտամունքը, որի վկայությունն են նրա անունով հայտնի մի քանի տեղանուններ՝ Շամիրամակերտ, Շամիրամի առու և այլն։

Մեկ այլ առասպել, որը մեզ ավանդել է նորից Խորենացին, հայ նախարարական ազդեցիկ տներից մեկի՝ Անգեղ տան նախահայր Տորքի մասին է։ Այս հերոսի վերաբերյալ պատմահայրը նշում է, որ սերվել է Հայկի թոռ Պասքամից և իր արտաքին տգեղության պատճառով կոչվել է «Անգեղ»։ Տորքի մասին առասպելներում երգվել է, թե Պոնտոս ծովի ափին նա հարձակվել է թշնամու նավերի վրա և չհասնելով նրանց՝ վերցրել է բլրաձև ժայռեր և նետել նրանց ետևից։ Նմանատիպ երևույթի մենք հանդիպում ենք նաև «Ոդիսականում»՝ կիկլոպ Պոլիփեմոսի արարքներում։

Հետագա դարերի ընթացքում, դիցաբանական հայացքների զարգացմանը զուգընթաց, աստվածներին բնորոշ հատկանիշներն ու արարքները վերագրվեցին մահկանացու հերոսներին և իրենք՝ աստվածներն էլ դարձան սովորական մարդիկ։ Հին աստվածների հակառակորդներն էլ դարձան թշնամի պետության թագավորներ և տիրակալներ (Բել, Բարշամ, Պայապիս Քաղյա, Շամիրամ, Աժդահակ և այլն)։

Ուշ շրջանում արդեն մենք տեսնում ենք բավականին զարգացած հեթանոսական դիցարան, մարդակերպ աստվածների պաշտամունքով, որոնք արյունակցական կապերով միմյանց կապված, որոշակի դեր ու նշանակություն ունեցող աստվածություններ են։

Արամազդ. Նոր շրջանի հայ դիցարանի գլխավորն աստվածն էր «մեծն ու արի» Արամազդը՝ երկրի և երկնքի արարիչը, «հայր դիցն ամենայնի», «հայոց աշխարհի հովանավորը», «լիություն և պարարտություն տվողը»։ Հելլենական շրջանում Արամազդը նույնացվում էր հունական Դիոսի (Զևսի) հետ, որի արձանը Տիգրանը կանգնեցրել էր Արամազդի գլխավոր սրբավայր համարվող Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղյաց գավառի Անի ամրոցի մեհյանում։ Այստեղ էր գտնվում նաև հայոց թագավորների տոհմական դամբարանը։ Ագաթանգեղոսը գրում է. «Գրիգորը... գնաց հասավ Անի անվանված ամուր վայրը՝ Հայոց արքաների գերեզմանների թագավորաբնակ կայանը։ Այնտեղ կործանեցին բագինը Զևս-Արամազդ աստծու, որը բոլոր աստվածների հայրն էր անվանաված»։ Արամազդի պաշտամունքը որոշ ուսումնասիրողներ համարում են պարսից Ահուրա-Մազդայի փոխառություն, սակայն այս երկու աստվածությունների պաշտամունքային առանձնահատկությունները այլ բան են հուշում։ Հայկական միջավայրում Արամազդի պաշտամունքը էապես տարբերվում էր Ահուրա-Մազդայի պաշտամունքից։ Արամազդը հայակական դիցարանում չուներ կին (աստվածները համարվում էին նրանից անմայր ծնված), չուներ պարսկական դիցարանում Ահուրա-Մազդային ուղեկցող «ամեշա-սպենտա» կոչված վեց գերագույն զորությունները, և «յազատ» կոչված ոգիները։ Հայոց դիցարանում չկար նաև պարսկական Անգրո-Մանյուն (Ահրիման)՝ Ահուրա-Մազդայի երկվորյակը, որը մարմնավորում էր չարությունը, և հատկանշական է, որ հայկական դիցարանում ընդհանրապես չկար չարը մարմնավորող որևէ կոնկրետ աստված։ Այս ամենով հանդերձ կարող ենք ասել, որ եթե հայկական միջավայրում Արամազդը պարսկական ծագում ունենար, ապա նրա պաշտամունքը առանց վերը նշված էակների պաշտամունքի չէր կարող լինել։ Իսկ փաստն այն է, որ հայերի գլխավոր աստվածն ուներ ազգային ընդգծված նկարագիր, նրա պաշտամունքը լայնորեն տարածված էր ողջ Հայաստանում, որին նվիրված էին տաճարներ, և որի անվան հետ էին կապում հայոց աշխարհի բարօրությունը։ Նրան նվիրված էին տոներ և ծիսական արարողություններ, որոնց ժամանակ զոհաբերում էին տարբեր կենդանիներ՝ հատկապես սպիտակ ցուլ։ Նրա անունով էր կոչվում հայ հեթանոսական տոմարի 15-րդ օրը։

Անահիտ. Հայ հեթանոսական միջավայրում ամենատարածվածը Անահիտ դիցուհու պաշտամունքն էր։ Հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհու մասին Ագաթանգեղոսը գրում է. «... մեր ազգի փառքն է ու կենսատուն, որին բոլոր թագավորներն են պաշտում, մանավանդ հայոց թագավորը։ Նա է բոլոր զգաստությունների մայրը, բարերարը ամբողջ մարդկային բնության և դուստրը՝ մեծ, քաջ Արամազդի»։ Անահիտը համարվում էր պտղաբերության, արգասավորության և ծննդաբերության աստվածուհին, մայրության հովանավորը։ Նա պատկերվում էր որպես մայր աստվածուհի՝ երեխան գրկին։ Նրան վերագրվում էր նաև կենսատվության և ապաքինման շնորհը։ Արտաշես արքայի հիվանդության ժամանակ Աբեղյանների տոհմից Աբեղոյին ուղարկում են «... Անահիտի մեհյանը, որպեսզի կուռքերից բժշկություն և երկար կյանք խնդրե (թագավորի համար), նա դեռ հետ չդարձած՝ Արտաշեսի մահը վրա է հասնում»,__ գրում է Խորենացին։

Հելլենական շրջանում Անահիտը նույնացվում էր հունական Արտեմիսի հետ և հայ պատմագրության մեջ երբեմն հիշատակվում է այս անունով։ Անահիտի գլխավոր մեհյանը գտնվում էր Բարձր Հայքի Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում։ Անահիտին նվիրված տաճարներ կային նաև Արտաշատում, Տարոն գավառի Աշտիշատ ավանում և այլուր։ Բոլոր մեհյաններում դրված էին դիցուհու ոսկեձույլ արձանները, որոնց համար նրան անվանում էին «ոսկեծղի», «ոսկեհատ», «ոսկեմայր»։ Նրա արձանին «պսակներ և ճյուղեր» էին նվիրաբերում։ Անահիտի արձանն այնքան մեծ էր, որ, ինչպես Պլինիոս Ավագն է նշում, երբ հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը Ք.Ա. 34թ. գրավեց Հայաստանը, արձանը կտոր-կտոր անել տվեց և բաժանեց իր զինվորներին։ Հետագայում այս զինվորներից մեկը ճոխ ճաշկերույթ է կազմակերպում Օգոստոս կայսեր պատվին և, երբ կայսրը հետաքրքրվում է, թե ինչ միջոցներով են հոգացել ճաշկերույթի ծախսերը, զինվորը պատասխանում է, որ ինքն արձանի վրա առաջին հարձակվողներից մեկն է եղել և այդ ճաշկերույթի ծախսը հոգացել է Անահիտի արձանի սրունքի մի կտորով։ Ստրաբոնը տեղեկացնում է, որ առաջավոր Ասիայի այլ ժողովուրդների նման, հայերն էլ իրենց դուստրերին նվիրում էին մայր աստվածուհու տաճարին, որտեղ նրանք որոշ ժամանակ ծառայում էին Անահիտին և նրան նվիրաբերում իրենց կուսությունը։ Այս սրբազան պոռնկության (հետերիզմ) գաղափարը հայերի մեջ հերքում է Մ. Էմինը, ասելով որ, եթե այդպիսի անառակ երևույթ կապված լիներ մայր աստվածուհու պաշտամունքի հետ, ապա դժվար թե հետագա դարերում քրիստոնյա պատմիչները նրան անվանեին «զգաստության, ողջախոհության և առաքինությունների մայր»։ Անահիտի սրբավայրերին զոհաբերում էին հիմնականում պիսակավոր երինջներ, նրան նվիրված տոնակատարությունները մեծ ժողովրդականություն էին վայելում։ Նրան նվիրված գլխավոր տոնը նավասարդ ամսին էր, բերքահավաքի ժամանակ։ Անահիտի անունով էր կոչվում հայոց հեթանոսակական տոմարի 19-րդ օրը։

Վահագն. Հին հայոց մեջ մեծ ժողովրդականություն վայելող աստվածներից էր Վահագնը։ Նա ամպրոպի, կայծակի, մարտական զորության, քաջության, պատերազմի և հաղթության, թագավորներին հաղթանակ շնորհող աստվածն էր։ Հարկ է նշել, որ Վանական վարդապետի մոտ պահպանված մի տեղեկության համաձայն, հայերը Վահագնին համարում էին նաև արեգակի աստված,։ Այս աստծուն Խորենացին համարում էր Տիգրանի որդին, որի ծնունդը երգել են գողթան երգիչները.

ºñÏÝ¿ñ »ñÏÇÝ, »ñÏÝ¿ñ »ñÏÇñ,

ºñÏÝ¿ñ »õ ÍáíÝ ÍÇñ³ÝÇ,

ºñÏÝ Ç ÍáíáõÝ áõÝ¿ñ

ºô ½Ï³ñÙñÇÏÝ »Õ»·ÝÇÏ:

Àݹ »Õ»·³Ý ÷áÕ ÍáõË »É³Ý¿ñ,

Àݹ »Õ»·³Ý ÷áÕ µáó »É³Ý¿ñ,

ºô Ç µáóáÛÝ í³½¿ñ

ʳñï»³ß å³ï³Ý»ÏÇÏ:

ܳ Ñáõñ Ñ»ñ áõÝ¿ñ,

´áó áõÝ¿ñ Ùáñáõë

ºõ ³ãÏáõÝùÝ ¿ÇÝ ³ñ»·³ÏáõÝù։

Վահագնին նվիրված այս գողտրիկ բանաստեղծությունը նկարագրում է հին աշխարհի սրբագործված չորս տարրերից (հող, կրակ, օդ, ջուր) ծնվող աստծուն, որը ծնվելուց անմիջապես հետո կռվի է բռնվում սև ու ամեհի վիշապների հետ։ Երբ փորձում ենք վերլուծել այս բանաստեղծությունը, ապա նույն վիշապների հետ կռվելն ու հաղթելը, որի համար էլ Վահագնը ստացել է Վիշապաքաղ մականունը, հին հայերի համար խորհրդանշել է այն բնական երևույթը, երբ երկնքում ամպեր էին կուտակվում, ծածկում արևը, և Վահագնի հաղթանակը խորհրդանշում էր երկունք ապրող երկրի (հող), երկնքի (օդ), ծիրանի ծովի (ջուր) և կարմրիկ եղեգնիկի (կրակ) միջից դուրս եկող, բոց ու ծուխ հանող ամպերի միջից ծնվող արեգակը։ Մինչ օրս էլ, հատկապես գյուղական բնակավայրերում, հայ ժողովրդի տարեց ներկայացուցիչները մութ և խիտ ամպերին անվանում են «վիշապ», որը հնարավորություն է տալիս ասելու, որ աշխարհաճանաչողական ճշմարիտ գիտելիքներից զուրկ հին հայերը իրենց սիրելի արեգակի ծնունդը պիտի համարեին վիշապների դեմ պայքար։ Մեկ այլ ավանդություն է պահպանվել Շիրակացու մոտ, ըստ որի Վահագնը երկնքում մենամարտում է ասորական Բարշամ թագավորի հետ և նրանից գողանալով հարդը՝ տեղափոխում է Հայաստան։ Տեղափոխելիս հարդը թափվում է երկնքում և առաջանում է Ծիր Կաթինը, որին հայերն անվանում էին «Հարդագողի ճանապարհ»։

Վահագնին որոշ հետազոտողներ նույնացնում են հնդ-իրանական Վերեթրագնայի հետ, որը մեր կարծիքով ճիշտ է այնքանով, որ սրանք ունեն ընդհունուր հնդ-եվրոպական ծագում և հայ ժողովրդի ամենասիրելի աստվածներից մեկի ծագումը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ նախա-հնդ-եվրոպական, որի անվան մեջ տեսնում ենք Վահ (բերել) և Ագնի (կրակ) արմատները։

Վահագնի քրմերը ներկայացնում էին առանձին նախարարական տուն՝ Վահունիներ, իսկ նրան նվիրված տաճարները կոչվում էին Վահեվանյան։ Վահագնին նվիրված տաճարներից ամենահայտնին գտնվում էր Տուրուբերան աշխարհի Աշտիշատ ավանում։ Հելլենիզմի դարաշրջանում Վահագնը նույնացվում էր Հերակլեսի հետ, որի արձանը, ըստ պատմահայր Խորենացու, Տիգրանը կանգնեցրել է «Հաշտից տեղում» (Աշտիշատ)։ Վահագնին է նվիրված եղել հեթանոսական տոմարի 27-րդ օրը։

Աստղիկ. Վահագնի պաշտամունքը անմիջականորեն կապված էր Աստղիկ դիցուհու պաշտամունքի հետ, որին հայերը համարում էին Վահագնի տարփածու, իսկ նրան նվիրված տաճարներն անվանում «Վահագնի սենյակ»։

Հին հայոց մեջ Աստղիկը ևս վայելում էր մեծ ժողովրդականություն։ Նա համարվում էր սիրո, գեղեցկության և երիտասարդների հովանավոր աստվածուհին, որին Ագաթանգեղոսը նույնացնում է հուն. Ափրոդիտեին։ Ըստ ավանդության Վահագնն ու Աստղիկը միմյանց հանդիպում էին Աստղիկի տաճարում և նրանց մերձեցումից անձրև էր տեղում, որը ծաղկեցնում էր երկիրը, բերք ու բարիք տալիս մարդկանց։ Աստղիկի պաշտամունքը կապվում էր Արուսյակ (Վեներա) մոլորակի հետ, որին հին հայերը անվանում էին նաև Լուսաստղ, որովհետև այս մոլորակը լուսաբացին երկնքում ամենափայլող աստղն էր և նախանշում էր արեգակի (Վահագնի) մոտալուտ ծագումը։

Մ. Աբեղյանը Աստղիկին համարում է նաև ջրային աստվածություն, նշելով, որ հավանաբար նրան են նվիրված եղել Հայաստանի տարբեր վայրերում հայտնաբերված մոտ 80 «վիշապ» կոչված ձկնակերպ կոթողները։ Ջրի պաշտամունքի հետքեր ենք տեսնում Աստղիկի մասին Գ. Սրվանձտյանցի գրի առած մի ավանդության մեջ, ըստ որի Աստղիկ դիցուհին գիշերները լողանալու սովորություն ուներ Արածանի գետում, Գուռ-գուռ կոչված վայրում։ Հայ կտրիճները, դիցուհու աստվածային մերկությունը տեսնելու ձգտումով, մոտակա սարերի լանջերին կրակ էին վառում, որպեսզի շրջակայքը լուսավորվի։ Դիցուհին, կռահելով նրանց մտադրությունը շրջապատը պատում էր մշուշով և ծածկում իր մերկությունը։ Մեր նախնիները Մուշ քաղաքի անվան առաջացումը և Մշո դաշտի հաճախակի մշուշապատ լինելը կապում էին այս ավանդության հետ։ Հարկ է նշել, որ Խորենացին մեկ այլ առասպելում Աստղիկին ներկայացնում է որպես տիտանների քույր և նրան վերագրում հաշտարարի դեր, որը հավանաբար իր վրա է կրում հելլենական և պարսկանա շրջանների ազդեցությունը։

Աստղիկին նվիրված մեհյանները գտնվում էին Աշտիշատում, Արտաշատում, Անձևացյաց գավառի Պաղատ լեռան գագաթին, Արտամետ քաղաքում և այլուր։ Աստղիկին էր նվիրված մեծ ժողովրդականություն վայելող Վարդավառ տոնը, որի ժամանակ հավատացյալները դիցուհուն աղավնիներ էին զոհաբերում, վարդեր նվիրում և միմյանց վրա ջուր ցողում։ Աստղիկին էր նվիրված հեթանոսական տոմարի 7-րդ օրը։

Նանե. Հայոց մյուս դիցուհին էր Նանեն, որի Նանե անվանումը հանդիպում է միայն Ագաթանգեղոսի մոտ։ Նանեն ևս համարվում էր Արամազդի դուստրը։ Հելլենական շրջանում հեթանոս հայերը նրան նույնացնում էին հուն. Աթենասի հետ, որի պատճառով ուսումնասիրողները ենթադրում են, որ նա եղել է ռազմի, իմաստնության և հնարագիտության աստվածուհի։ Նանեի գլխավոր մեհյանը գտնվում էր Եկեղյաց գավառի Թիլ ավանում, որը քիստոնեական շրջանում, Թորդան գյուղի հետ միասին դարձավ Գրիգոր Լուսավորչի տոհմական սեփականությունը։ Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով Նանեն ունեցել է նաև մայր աստվածուհու հատկանիշներ և նրա պաշտամունքը անմիջականորեն կապված է եղել Անահիտ դիցուհու պաշտամունքի հետ, որի խոսուն վկայությունը մինչ օրս Հայաստանի մի քանի բառբառներում մորը «նան» անվանելն է։ Այնուամեայնիվ, այս դիցուհու մասին տեղեկություններ քիչ են պահպանվել և այսօր հնարավոր չէ ներկայացնել նրա պաշտամունքի լիարժեք պատկերը։

Միհր. Հայ հեթանոսական դիցարանի կրակի, լույսի, արդարության և ուխտապահության աստվածն էր Արամազդի որդի արեգակնային Միհրը։ Նրա պաշտամունքը լայն տարածում ուներ Հայաստանում։ Հայոց հեթանոսական տոմարի 8-րդ օրը, 7-րդ մեհեկան ամսանունը և հեթանոսական պաշտամունքային վայրերը՝ մեհյանները կոչվել են նրա անունով։ Միհրի պաշտամունքը մեծապես ազդել է հատկապես հայ ժողովրդական էպոսի՝ «Սասնա ծռերի» ձևավորման վրա։ Միհրին շատ ուսումնասիրողներ համարել են պարսկական Միթրայի փոխակերպված տարբերակը, սակայն անունների լեզվաբանական ստուգաբանությունը ցույց է տալիս այս երկուսի ընդհանուր հնդ-եվրոպական ծագումը, իսկ հայերեն հուր արմատը շեշտում է հայկական տարբերակի կապը կրակի պաշտամունքի հետ։ Հայ հեթանոսական դիցարանում առանձնահատուկ տեղ գրավող արեգակի աստված Միհրը, որի պաշտամունքը ամենատարածվածներից էր, ակունքներով հասնում է նախաարիական ժամանակները և թափանցել է նաև հնդ-իրանական դիցարան։ Համեմատաբար ավելի ուշ Միհրի պաշտամունքը տարածվեց նաև ողջ առաջավոր Ասիայում՝ հասնելով, նույնիսկ, մինչև Հռոմ, որտեղ նրան պատկերում էին առյուծի գլխով և մարդկային մարմնով։ Միհրի գլխավոր սրբատեղին Բարձր Հայք նահանգի Դերջան գավառի Բագահառիճ ավանի տաճարն էր։ Հայտնի է նաև նրա պաշտամունքի մեկ այլ նշանավոր կենտրոն Գառնիի տաճարը։

Հին Հայաստանում Միհրը ոչ միայն արեգակի, արդարության ու ուխտապահության, այլև փրկչագործության խորհրդանիշն էր։ Հին հայերը հավատացած էին, որ Միհրը գալու է աշխարհ, կործանելու է չար ուժերին և հաստատելու է արդարություն։ Այս առումով ընդհանրապես հատկանշական է հայ ժողովրդի ազգային էպոսը, որի հերոսներից Մեծ և Փոքր Մհերներն իրենց մեջ խտացրել և պահպանել են Միհր աստծուն բնորոշ հատկանիշները։ Մեծ Մհերին էպոսում հայ ժողովուրդն անվանում է «առյուծաձև», որը Միհր աստծո և առյուծի, որպես արեգակի խորհրդանիշի պաշտամունքի մնացուկ է՝ եկած այն ժամանակներից, երբ Միհրին պատկերում էին առյուծի տեսքով։ Միհր աստծու պաշտամունքը ուղեկցվում էր նաև ագռավի պաշտամունքով, որը համարվում էր կրակի պահապան սրբազան թռչունը, և մի քանի պահպանված քանդակներում Միհր աստծուն ուղեկցող այս սրբազան թռչունը ևս առկա է, իսկ էպոսում այս թռչունի անունը հանդիպում է տեղանվան տեսքով, որտեղ փակվում է «մեղավոր» աշխարհից հոգնած, սիրելի մարդկանցից զրկված և արդարության ձգտող Փոքր Մհերը։ Հին ժամանակներից «Մհերի դուռ» կոչվող ժայռը (պարսկական դիցարանում Միհրի պաշտամունքային վայրերը կոչվել են Der-I-Mihr, այսինքն Միհրի դուռ) ժողովրդին ավելի հայտնի է եղել Ագռավաքար անունով, որտեղ փակված Մհերը սպասում է այն ժամանակներին, երբ ինքը դուրս կգա այնտեղից և որպես փրկիչ աշխարհում կհաստատի արդարություն։ Հարկ է նշել, որ քրիստոնեության տարածման շրջանում Միհր աստծո փրկչագործական հատկանիշները նույնացվեցին քրիստոնեական վախճանաբանությանը, որը նպաստեց միհրապաշտների շրջանում քրիստոնեության արագ տարածմանը։

Տիր. Հայոց հեթանոսական հաջորդ աստվածն էր Տիրը, որին հայ պատմագիրները նույնացնում էին հուն. Ապոլոնի հետ։ Տիրը համարվում էր գրի, գրչության, գիտության հովանավորը, Արամազդի որդին, դպիրն ու սուրհանդակը։ Հելլենական շրջանում Տիրի տաճարներում կանգնեցնում էին հենց Ապոլոնի արձանները։ Ագաթանգեղոսը գրում է, որ քրիստոնեության տարածման ժամանակ Տրդատ արքան «... ամբողջ զորքով հանդերձ, Վաղարշապատ քաղաքից շարժվեց գնաց Արտաշատ քաղաքը... և ... նախ ճանապարհին հանդիպեցին քրմական գիտության դպիր, Որմզդի գրչի դիվան կոչված, երազացույց, երազահան պաշտամունքի Տիր Աստծո ճարտարության ուսման մեհյանին և ամենից առաջ սկսեցին այն քանդել, այրել, ավերել»։ Մի հին ավանդություն է պահպանվել, ըստ որի Տիրը ծնվածների անունները մուտքագրում էր իր մոտ պահվող ծննդյան մատյանում, իսկ մահացածներին դուրս հանում մատյանից։ Նա, ում հոգին ուզում էր ելք անել, գնում էր նրա մոտ, հոգին առնում և տանում երկինք։ Ենթադրվում է, որ այստեղից է ծագել մինչ օրս հայտնի «գրող»-ը, որը հատկապես հայտնի է մի քանի անեծք-արտահայտություններում՝ «գրողի տարած», «գրողը քեզ տանի»։

Տիրի գլխավոր տաճարը գտնվում էր Արմավիրում, որտեղից էլ, ըստ Խորենացու, Արտաշես արքան այն տեղափոխում է Արտաշատ։ Տիրին պատմահայրը անվանում է «երազացոյց, և դից դպիր գիտութեանց քրմոյ»։ Նրան է նվիրված եղել հեթանոսական տրնդես, տիրանտազ, տրնդեզ կոչվող տոնը, որը անցել է քրիստոնեական տոնացույց «տեառնընդառաջ» անունով։ Տոնի ժամանակ կրակ վառելու և նրա վրայով թռչելու սովորությունը պահպանվել է մինչև այսօր։ Ըստ ավանդության, այդ կրակը ոչնչացնում է չար աչքի ազդեցությունը և նորապսակների համար ապահովում անփորձանք, արգասաբեր կյանք։ Պատմական Հայաստանում Տիրի անվան հետ էին կապված Տիրակատար քաղաքը, Տիրինկատար լեռը և Տիրառիճ գյուղը։

Ամանոր և Վանատուր. Այս երկու աստվածների պաշտամունքը անմիջականորեն կապված էր միմյանց։ Հին Հայաստանում Ամանորին նվիրված գլխավոր տոնակատարությունը նշվում էր նոր տարուն՝ Նավասարդ ամսի 1-ին (ժամանակակից տոմարի հուլիսի 11-ին)։ Այդ ժամանակ հին հայերը մեծ շուքով նշում էին ոչ միայն նոր տարին, այլ նաև բերքահավաքի սկիզբը։ Ահա թե ինչու Ամանորին Ագաթանգեղոսն անվանում է «...ամենաբեր նոր պտուղների...»։ Ամանորի գլխավոր տոնակատարությունը նշվում էր Բագավանում՝ հյուրընկալության և հյուրասիրության հովանավոր աստված Վանատուրի (Վանատուր բառացի նշանակում է «օթևան տվող») գլխավոր մեհյանում և երկու աստվածների պաշտամունքը նույնացվում էր։ Հատկանշական է, որ հայ ժողովրդի բնավորության լավագույն գծերից մեկը՝ հյուրասիրությունը խտացված էր առանձին աստծո պաշտամունքում և նրան նվիրված տաճարներն ու այլ սրբատեղիները հին Հայաստանում համարվում էին յուրահատուկ հյուրանոցներ, որտեղ հյուրընկալ աստվածը պատսպարում և գիշերելու հնարավորություն էր տալիս բոլոր ճանապարհորդներին և օտարականներին։

Հին Հայաստանում մեծ պաշտամունքի արժանացած մի քանի աստվածների անուններ ևս ավանդվել են պատմագրության մեջ, որոնց մասին, ցավոք, մեզ հասած տեղեկությունները շատ քիչ են և հնարավորություն չեն տալիս լիարժեք պատկերացում կազմել նրանց պաշտամունքային առանձնահատկությունների մասին։ Հին հայերը անդրշիրիմյան կյանքի և թագավորության մասին իրենց պատկերացումները խտացրել և մարմնավորել էին առանձին աստծո Սանդարամետի կամ Սպանդարամետի պաշտամունքում։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Վաղարշապատ մայրաքաղաքում, այնտեղ, որտեղ հետագայում կառուցվեց Ս. Էջմիածին մայր տաճարը։ Քրիստոնեության շրջանում Սանդարամետը նույնացվեց դժոխք հասկացության հետ և դարձավ այս բառի հոմանիշ, որը պատմագրության մեջ խորհրդանշեց անհատակ անդունդը «սանդարամետք անդնդոց» ձևով։

Հայ պատմիչները նշում են ևս մեկ աստծու՝ Սպիտակափառ Բարշամինին, որի գլխավոր սրբատեղին գտնվում էր Դարանաղյաց գավառի Թորդան գյուղում։ Այս աստծո մասին ևս տեղեկություններ չկան և նրա պաշտամունքը գրեթե բացահայտված չէ։ Մի շարք ուսումնասիրողներ նրան նույնացնում են ասորական Բարշամի հետ և նրա պաշտամունքին վերագրում ասորական ծագում։

Հովհ. Մամիկոնյան պատմիչը նշում է, որ Տարոնի գավառի Իննակյան կոչված վայրում (այստեղ հետագայում կառուցվեց հայտի Մշո Ս. Կարապետ եկեղեցին) էին գտնվում Գիսանե և Դեմետր աստվածների մեհյանները, որոնց պաշտամունքը և բնույթը նույնպես առայժմ բացահայտված չէ։

Այնուամենայինիվ, մեր ձեռքի տակ գտնվող այս քիչ տեղեկություններն էլ բավարար են, որպեսզի նշենք, որ հայոց հեթանոսական կրոնը եղել է բավականին զարգացած և համակարգված։ Մեծ ժողովրդականություն վայելող աստվածների պաշտամունքը երբեմն դուրս էր գալիս Հայաստանի սահմաններից և տարածվում նաև հարևան պետությունների ժողովուրդների մոտ (այսօր էլ, ժամանակակից Թուրքիայում, նախկին Կապադոկիայի տարածքում, պահպանվել է մեծ հեթանոսական սրբավայր, որտեղ գտնվում են Արամազդի, Վահագնի, Միհրի, Աստղիկի և պաշտամունքի արժանացած մի քանի կենդանիների արձաններ)։ Աստվածների սպասավորությունը իրականացնում էր հզոր քրմական դասը, որը ուժեղ դիրք էր գրավում Հին Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական և հոգևոր կյանքում։ Տաճարներում քրմերն իրականացնում էին տվյալ աստծուն նվիրված ծիսապաշտամունքային արարողություններ։ Յուրաքանչյուր տաճար ուներ իր զորքը՝ «զորք քրմաց», տաճարներին էին նվիրված ընդարձակ հողատարածություններ։ Առանձնահատուկ դիրք էր գրավում քրմուհիների դասը։ Ծիսական արարողությունները բավականին ճոխ էին, ուղեկցվում էին երգեցողությամբ, ծիսական զոհաբերություններով։ Աստվածներին հին հայերը նվիրաբերում էին ցուլ, խոյ, հովազ, ձի, այծ և այլ կենդանիներ ու թռչուններ։

Հայոց հեթանոսական կրոնը այնքան էր արմատացած հայերի մոտ, որ քրիստոնեության տարածման ժամանակ Տրդատ արքան և Գրիգոր Լուսավորիչը հանդիպեցին ուժեղ դիմադրության։ Քրիստոնեության ընդունումից հետո էլ դիմադրողական շարժումը երկար ժամանակ շարունակվում էր, երբեմն իր մեջ ներառելով նախարարական տների և նույնիսկ արքայատան բազմաթիվ ներկայացուցիչների։

Հեթանոսության ազդեցությունը այսօր էլ զգալի է քրիստոնեական մշակույթի վրա։ Մի շարք քրիստոնեական տոներում և ծիսական արարողություններում (Տեառնընդառաջ, Ծաղկազարդ, Վարդավառ, Խաղողօրհնեք և այլն) հեթանոսական տոների վերապրուկներն առկա են։ Հեթանոսական մշակույթի ազդեցությունը փոխանցվեց քրիստոնեական մշակույթին, արվեստին, ճարտարապետությանը և, ընդհանրապես, հայ ժողովրդի, իր պատմության ընթացքում ստեղծած բարձրակարգ մշակույթն իր ակունքներում անպայմանորեն ունի հեթանոսական շրջանի մեծ ազդեցությունը։