Этиштин жасалышы

КАРА-КӨЛ ШААРЫНДАГЫ

Ч.ТҮЛӨБЕРДИЕВ АТЫНДАГЫ №2 ЖАЛПЫ БИЛИМ БЕРҮҮ

ИННОВАЦИЯЛЫК МЕКТЕБИНИН КЫРГЫЗ ТИЛИ ЖАНА АДАБИЯТЫ

МУГАЛИМИ КАСЫМБЕКОВА АСМИРА БАЙСАРИЕВНА

Балдарга кат

5-класс

кыргыз тили сабагы

Өтүлгөн темалар боюнча суроолор

• Этиш деген эмне?
• Этиш кандай суроолорго жооп берет?
• Этиш түзүлүшүнө карата кандай болуп бөлүнөт?
• Жөнөкөй этиш деген эмне?
• Татаал этиш деген эмне?

Сабактын темасы: Этиштин жасалышы

Сабактын максаты:

• 1. Этиш тууралуу билимдерин тереңдетишет.Этиштин жасалыш жолдорун үйрөнүшөт.
• 2. Жөнөкөй жана татаал этиш сөздөрдү катыштырып сүйлөм түзүп, морфологиялык талдоо жүргүзүүгө көнүгүшөт.
• 3. Кыргыз тилин баалоого жана адамдык жакшы сапаттарга тарбияланышат.

Этиш сөздөр төмөнкүдөй жолдор менен жасалат:

Молм

Морфологиялык

Синтаксистик

Морфологиялык жол менен жасалышы:

-ла:

-кар:

Атоочтон этиш жасоочу мүчөлөр

-лан :

-сыра:

-а

-лаш:

Атооч сөздөргө сөз жасоочу

мүчөлөр жалганып этиш сөздөрдү жасайт .

Жөнөкөй этиштер

-ла: балта/ла, кайчы/ла,кооз/до

-а: сан/а,чен/е

-лан: капа/лан,намыс/тан

-кар: баш/кар, ат/кар

-сыра: ал/сыра, уйку/сыра

-лаш: жардам/даш,сыр/даш

Мисалы:

Мен тарткан сүрөтүмдү кооз/до/дум.

1

Бир чети жыгылганына Ашым намыс/тан/ды. .

2

3

Үйгө жакындаган сайын чарчап ал/сыра/дым.

4

Биз чогуу чаран бет маңдай акыл/даш/тык.

Синтаксистик жол менен жасалышы:

СС

Синтаксистик жол менен жасалышында эки же андан көп сөз өз ара тизмектешип, кыймыл-аракет жөнүндөгү бир гана маанини берет.

Татаал этиш

Тата

Татаал этиштин тутумундагы биринчи сөзү негизги,кийинкиси жардамчы этиш болот.

Мисалы: сатып бер, келип кет, айтып бер, акыл кош, кеңеш бер ж.б

Жардамчы этиштерге эт, де,бол, кыл,эле, экен,эмес ж.б

Мисалы: азамат бол, убада кыл, айткан эле, сабыр эт ж.б

Эки этиш сөздүн тизмегинен жасалат

Алар дилбаян жазып отурушат.

Окуучулар жат жазуу жазып беришти.

жазып

берет

отурат

Атооч сөз менен жардамчы этиштин тизмегинен жасалат.

Айткан сөзгө кулак салышты.

бата

кулак

Аксакал жалпы элге бата берди.

бер

кыл

сал

түр

Морфологиялык

Морфологиялык жол менен жасалышы: Жөнөкөй сөздөргө атоочтон этиш жасоочу мүчө жалганып жаңы маанидеги жөнөкөй этиш сөздөр жасалат.М: сан/а, чен/е, капа/лан, иш/теш, көз/ө, от/кор ж.б

Синтаксистик жол менен жасалышы: Эки этиш сөздүн жана атооч сөз менен жардамчы этиштин тизмегинен турган татаал этиштер жасалат.

М: келип кет, айтып бер, карап тур, адам бол, убада бер, сабыр кыл,акыл кош, демиң бас, капа бол ж.б

Бышыктоо үчүн көнүгүүлөр

Татаал сөздөрдү өз ордуна койгула

Эки этиш сөздүн тизмегинен

Атооч сөз менен

жардамчы этиштин тизмегинен

с

Сүйлөп бер, убада кыл, ачык айт, эске тут, айтып бер, баян кыл, тамаша кыл, уктап жат, айтып жатат, каткырык салды, күлө баштады , акыл бер, жайып жибер, үмүт кыл, учуп бар, чуркап кел, көңүл бур, токтой тур, айдап кел, чачып жибер, ж.б

Азаматсыңар!

Эки этиш сөздүн тизмегинен

Атооч сөз менен

жардамчы этиштин тизмегинен

Сүйлөп бер, айтып бер, уктап жат, айтып жатат, күлө баштады , жайып жибер, учуп бар, чуркап кел, токтой тур, айдап кел, чачып жибер

убада кыл, ачык айт, эске тут, баян кыл, тамаша кыл, каткырык салды , акыл бер, үмүт кыл, көңүл бур

Сүрөттөргө ылайык сүйлөм түзгүлө

Кыргыз кызы сүрөткө түштү.

Тиги кыз ат минип турат .

Көзгө атар мерген таамай жаа атты.

Секелек кыздар селкинчек тээп жатышат.

Шамдагай, эпчил жигит ат үсүндө тыйын эңет.

Мисалы:

Кыргыз кызы сүрөткө түштү.

1

Ат үстүндө чоңойгон кыргыз кызы ат чабат.

2

3

Шамдагай, эпчил жигит ат үсүндө тыйын эңет.

Көзгө атар мерген таамай жаа атты.

4

Секелек кыздар селкинчек тээп жатышат.

5

Үйгө тапшырма:

Этишке улап, андан зат атооч сөздөрдү

Зат атоочко улап андан этиш сөздөрдү

-ма

-мак

-гыч

-гы-

-ла

-лан

-лаш

-кар

Саламатта калгыла!