English grammar "The Verb"

Заттын кыймыл-аракетин, ал-абалын билдирүүчү сөз түркүмү этиш деп аталат. Этиштер эмне кылды?эмне кылат?эмне кылып жатат? Эмне болду? Эмне болуп жатат? Кантет? Деген сыяктуу суроолорго жооп берет. М и с а л ы: Айшакан сайма сайды. Самолёт бийик көтөрүлдү. Балдар келип калышты. Мен окуп жатам. Жакында айылга барам.

9.1.ЖӨНӨКӨЙ ЖАНА ТАТААЛ ЭТИШТЕР

Этиштер түзүлүшүнө карата жөнөкөй жана татаал этиштер болуп экиге бөлүнөт.

Жөнөкөй этиштер бир сөздөн, татаал этиштер эки же андан ашык сөздөрдөн түзүлөт. М и с а л ы: бар, кел, ойно, оку, бара кел, ойноп жүр, жазып бер, окуп жибер, жыгылып кете жаздадым, ойноп отура бердим.

9.2.НЕГИЗГИ ЖАНА КӨМӨКЧУ ЭТИШТЕР

Татаал этиштеги негизги кыймыл-аракетти билдирген этиштер негизги этиштер, кошумча кыймыл-аракетти билдирген этиштер көмөкчү этиштер деп аталат.

М и с а л ы: Иштеп жатат (иштеп -негизги этиш, жатат - көмөкчү этиш). Окуп келди (окуп - негизги этиш, келди - көмөкчү этиш). Ал келген экен (келген негизги, экен көмөкчү этиш. Мира окуп жиберди, окуп негизги этиш, жиберди көмөкчү этиш.

9.3.ТУБАСА ЖАНА ТУУНДУ ЭТИШТЕР

Этиш сөздөр тубаса жана туунду болуп, экиге бөлүнөт. Тубаса этиштер уңгу түрдө турат. М и с а л ы: бар, кел, кет, жүр, бер, отур, оку, жый, кой, тур ж.б.

Туунду этиштер мүчөлөрдүн жардамы менен жасалат:

-ла - кайчыла, башта, тиште

-а - сана, чене, көзө, жаша

-ар - агар, көгөр, бозор, жашар

-лаш - жардамдаш, достош, кездеш, саламдаш

-кар - башкар, аткар, өткөр, откор

-сыра - уйкусура, кансыра,алсыра

-ы - байы, кеңи, жашы

-каз - атказ, откоз, бүткөз

-ылда - чырылда, бакылда, күпүлдө

-ай - азай, көбөй, муңай, чоңой ж.б.

9.4.ЭТИШТИН МАМИЛЕЛЕРИ ЖӨНУНДӨ ТҮШҮНҮК

Кыймыл-аракеттин сүйлөп жаткан адамдын өзү тарабынан иштелгендигин же башка адамдар тарабынан аткарылгандыгын билдирген грамматикалык категория этиштин мамилелери деп аталат: ал, бер, жаз, оку, жазыл, асын, куткар, жаздырат ж.б.

Кыргыз тилинде этиштин мамилелери бешке бөлүнөт:

1. Негизги мамиле

2.Кош мамиле

3. Өздүк мамиле

4.Туюк мамиле

5. Аркылуу мамиле

9.5.НЕГИЗГИ МАМИЛЕ

Кыймыл-аракет сүйлөмдүн ээси тарабынан аткарылгандыгын билдирген этиштер негизги мамиле деп аталат.

М и с а л ы: Замира китеп окуду. Ныязбек жазды десек, кыймыл-аракет башка кишилер эмес Замира, Ныязбек тарабынан гана аткарылды.

Негизги мамиле этиштин өзүнө тиешелүү мүчөлөрү жок, башка мамиле этиштерди түзүүгө негиз болот. Туунду жана тубаса этиштер негизги мамилени түзөт: жаз-жазыш, жазып, жаздыр, жуу-жуун, жууш, жуудур, жуудурт ж.б.