Электротравматизм и его предотвращения

ЭЛЕКТРОТРАВМАТИЗМ ЖӘНЕ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ

Мақалада электр жарақаттану, шығу тегінің негізгі себептері, сондай-ақ электрмен жабдықтаудың алдын алу туралы қарастырылады.

Түйін сөздер: травматизм, электрозақымданудың профилактикасы, электротравматизмның анализы

ЭЛЕКТРОТРАВМАТИЗМ И ЕГО ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ

В статье рассматривается об электротравматизме, об основных причинах происхождения, а так же о профилактике электроснабжений.

Ключевые слова: травматизм, профилактика электропоражений, анализ электротравматизма

ELECTRIC INJURY AND ITS PREVENTION

The article deals with electrical injuries, the main causes of origin, as well as the prevention of electrical damage.

Keywords: injuries, prevention of electrical damage, analysis of electrical injuries.

Аннотация

Адам ойының дамуы біздің өмірімізді жеңілдететін түрлі құрылғылардың пайда болуына әкелді. Алайда, бұл қандай да бір шамада адамзатқа құрылғылардың келтірген зияны оның пайдасынан асып түсетін қауіпті шегіне жақындауға итермеледі. Электр қуаты өмірдің барлық заманауи процесінің қозғаушы күші болып табылады, онсыз көптеген өмірлік қажетті жүйелер болуы мүмкін емес. Дегенмен, көптеген адамдар өлімге ұшырап немесе электр қуатынан зақым алады. Сондықтан электр қуатымен жабдықтау мен электр қуатын дамытудың өзіндік даралығы электротравматизм болып табылады деген қорытынды жасауға болады.

Электр энергиясы өнеркәсіптің барлық саласында кеңінен қолданылады. Қазіргі өндіріс құрылғылары (машиналар, механизмдер, аспаптар) электр двигательдермен және жылыту құралдарымен жабдықталған. Кең көлемде қол электр саймандары пайдаланылады. Электр энергиясы пісіру, жарық беру тағы басқа қажеттерге жұмсалынады. Сонымен өндірісте электр энергиясымен азды – көпті болсын барлық қызметшілер байланысты болады. Электр энергиясын пайдалану адам еңбегін жеңілдетіп, оның өнімділігі мен сапасын арттырады. Бірақ білімсіздікпен, тәжірибесіздікбен пайдаланған жағдайда, электр тога адам денсаулығы мен өміріне үлкен қауіп туғызады. Тоқ соғу қауіпін жоғарлататын жағдай - адам өзінің сезім мүшелерімен электр қондырғыларында тоқтын бары- жоғын алдын ала айыра алмайды. Сондықтан тоқтын астында қалған қондырғыларға адам байқаусыз тиіскен жағдайда, оны электр тогы соғып, зақымдануы мүмкін. Электротравматизм электротравмалардың жиынтығын сипаттайтын құбылыс екені барлығымына мәлім. Электр жарақаттары жазатайым оқиғалардың жалпы санындағы елеулі үлесті құрайды. Бұл жүйеде адам объект болып табылады, электрқондырғы-зақымдау көзі, ал орта адамға да, электрқондырғысына да әсер етеді. Электр тогының зақымдануынан қорғаудың негізгі техникалық тәсілдері мен құралдары мыналар болып табылады: қорғаныстық жерге қосу; нөлдеу; қорғаныстық ажырату; жоғары кернеудің төмен желіге көшуінен қорғау; оқшаулауды профилактикалық сынау; қос оқшаулау; жеке қорғаныс құралдары; ескерту плакаттары мен жазулар; шағын кернеулерді қолдану.

Зертханалық жұмыстарды жүргізу кезіндегі және жалпы электр тогын пайдалану кезіндегі қауіпсіздік техникасы, жалпы талаптар:

1. (Студенттерге) Зертханадағы жұмысқа байланысты барлық студенттер жұмысты қауіпсіз орындау бойынша нұсқаулықтан өтуге міндетті, ол туралы қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқаулық журналына қол қояды.

2. Электр қондырғысының сыртқы зақымдануының болмауын, бақылау, өлшеу және сигнал беру аспаптарының, тумблерлердің, ауыстырып қосқыштардың және т. б. болуын және жарамдылығын тексеру.

3. Электр розеткалар мен ажыратқыштардың, электроварқыштың және жеткізуші электрокабельдің қақпақтарының бүтіндігіне көз жеткізу.

4. Электрқондырғы корпусының жерге тұйықтау өткізгішінің бар-жоғына және бүтіндігіне көз жеткізу.

5. Жеке қорғану құралдарының бар-жоғын және жарамдылығын, олардың сыртқы зақымдануының жоқтығын тексеру.

6. Жұмыс орнын мұқият қарап, оны ретке келтіру, бөгде заттарды жинау.

Зертханалық және демонстрациялық тәжірибелер жасаудағы жеке – дара қауіпсіздік шаралары.Экспериментальдық электр қондырғыларды құрастыруға пайдаланатын өткізгіштердің бөлік изоляциясының көзге түсетіндей ақауы болмау керек. Изоляциясы жоқ өткізгіштерді пайдалануға мүлдем болмайды. Өткізгіштер ұшталып сақтандырғыш қаппен жабылуы тиіс, ал қысқыштарында пластмассаға престелген жиырылмайтын бүркеншегі болуы қажет. Өлшеу кезінде приборларға, конденсаторларға, трансформаторларға, резисторларға және өткізгіштерге тиісуге тиыс салынады.Қондырғыны электр тізбегіне қосуда штепсельдік қосылыстар көп жағдайда бір фазалық және екі фазалық түйісуге мүмкіндік бермейді.

1. Электр тізбегін құрастырған кезде өткізгіштердің қиылысуынан аулақ болыңдар, изоляциясы тозған өткізгіштерді және ашық типтес рубильниктерді пайдалану.

2. Электр тізбегіне ток көзіне ең соңынан қосу. Тізбектегі кернеуді тек приборлармен немесе кернеу көрсеткішінен тексеруге болады.

3. Изоляциясы жоқ, кернеуі бар тізбек элементіне тиіспеу тиіс.

4. Жұмыс кезінде электр машиналарының айналып тұрған бөлшектеріне абайсызда қол тигізіп алмау керек.

5. Изоляциялаушы сабы бар аспаптарды пайдалану.

6. Жұмыс соңында электр көзін ағытыңдар, сонан соң электр тізбегін ажырату.

7. Кернеуі бар электр қондырғыларында ақау байқалса, дереу электр тогының көзінен ағытып, бұл туралы мұғалімге хабарлау қажет.[1]

Соңғы онжылдықта электр тогы жарақатының айтарлықтай төмендеуіне қол жеткізілді. Осыған электр энергиясын қолдану кезінде құрылғы, техникалық пайдалану және жалпы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін реттейтін бірыңғай ережелерді бекіту, өндірісте және тұрмыста электр жарақатының жағдайларын есепке алуды, тексеруді және талдауды жақсарту ықпал етті . Талдау нәтижелері бойынша шығарылатын өнеркәсіптік электр жабдығы мен электр аспабының сапасын жақсартуға бағытталған шараларды негізді түрде қабылдайды. Электр тогының қауіпті мәндері пайда болған кезде оқшаулаудың жай-күйін автоматты бақылау және қорғаныстық ажырату құрылғысы, сондай-ақ арнайы бұғаттайтын құрылғылар және т. б. практикаға барлық кеңірек енгізіледі. Электр жарақаттары әртүрлі потенциалдары бар электрқондырғы элементтеріне жанасу нәтижесінде немесе потенциалы жер әлеуетінен ерекшеленетін, электрқондырғы элементтері арасында тікелей немесе жермен жанасып адам арасында электр доғасының пайда болуы нәтижесінде, сондай-ақ кернеудің әрекет етуі нәтижесінде кернеуге түседі. Адам денесі арқылы өтетін электр тогы организмнің жалпы тітіркенуін тудырады, оның түрі Ток күшіне тәуелді. Сәйкес тітіркенуді тудыратын токтың өте аз мәні бастапқы деп аталады . Адам 0,6 ... 1,5 мА деңгейде 50 … 60 Гц жиіліктегі ауыспалы токтың әсерін сезе бастайды, бұл – сезілетін бастапқы ток, ол кезде қол саусақтарының жеңіл дірілі байқалады. Бастапқы жібермейтін ток қолдың бұлшық еттерінің тырысып қысқаруының пайда болуымен сипатталады, онда сым қысулы, адам өзін-өзі басқару қабілеттілігінен айрылады және өз бетімен босай алмайды. Бастапқы фибрилляциялық ток кезінде жүректің фибрилляциясы басталады-ретсіз, бейберекет, жүрек бұлшық еттерінің талшықтарының қысқаруы байқалады. Жүректің біртұтастай қысқаруы тоқтап «насос» тәрізді қан айдау қызметі қабілетін жоғалтады, қан айналу тоқтап жүрек әлсірейді де тоқтайды. Жалпы электр жарақатының түрлері келесі улкен даралықтары тән:

1. Адам қашықтықтан, арнайы құралдарсыз, кернеудің болуын анықтай алмайды, сондықтан токтың әрекеті әдетте кенеттен болып табылады және ағзаның қорғаныс реакциясы кернеуге түскеннен кейін ғана көрінеді;

2. Адамның денесі арқылы өтетін Ток тек тоқ өткізгіш бөліктермен жанасу орындарында ғана емес, ағу жолында де, өте күшті тітіркендіргіш ретінде рефлекторлы, бүкіл ағзаға әсер етеді, бұл ағзаның өмірлік маңызды жүйелерінің - жүйке, жүрек-тамыр жүйелерінің, тыныс алудың және т. б. қызметінің бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін.;

3. Электр жарақаттары адамның ток өткізгіш бөліктеріне жанаспай - ақ болуы мүмкін-ток өткізгіш бөліктер арасында немесе ток өткізгіш бөліктер мен адам, жер арасында ауа аралығын сынаған кезде электр доғасының пайда болуы салдарынан;

4. Тексеру, есепке алу және талдау, негізінен, ауыр электр жарақаттары мен өліммен аяқталған электр жарақаттары қол жетімді, бұл электротрдың алдын алуға теріс әсер етеді - адам қашықтықтан, арнайы құралдарсыз, кернеудің бар болуын анықтау, сондықтан токтың әсері әдетте кенеттен болып табылады және ағзаның қорғаныс реакциясы кернеуге тигеннен кейін ғана пайда болады.;

5. Адамның денесі арқылы өтетін Ток тек тоқ өткізгіш бөліктермен жанасу орындарында ғана емес, ағу жолында де, өте күшті тітіркендіргіш ретінде рефлекторлы, бүкіл ағзаға әсер етеді, бұл ағзаның өмірлік маңызды жүйелерінің - жүйке, жүрек-тамыр жүйелерінің, тыныс алудың және т. б. қызметінің бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін.;

6. Электр жарақаттары адамның ток өткізгіш бөліктеріне жанаспай - ақ болуы мүмкін-ток өткізгіш бөліктер арасында немесе ток өткізгіш бөліктер мен адам, жер арасында ауа аралығын сынаған кезде электр доғасының пайда болуы салдарынан;

7. Тергеу, есепке алу және талдау, негізінен, ауыр электр жарақаттары мен өліммен аяқталған электр жарақаттары бар, бұл электр жарақаттарының алдын алуға теріс әсер етеді.[1] [2]

Статистикалық мәліметтерге қарағанда өндірісте электр тогы соғудан туатын сәтсіз оқиалардың ішінде шамамен 1 % қана болады, ал ажалды сәтсіз оқиғалардың ішінде тоқ соғу өлімі 40% дейін барады. Соныментоқ соғудан болған зақымдардың көпшілігі ауыр жағдайлармен аяқталады және тоқ соғуынан болған өлімді сәтсіз оқиғалардың 80% кернеуі төмен (30

Электр тогымен зақымдану көбінесе өндірісте жұмыс бабымен тоқпен жиі қатысатын қызметшілердің арасында кездеседі, олар электр слесарлар, электр пісірушілер, электр жөндеушілер, электр құралдармен жұмыс істейтін адамадр т.б. Электр жабдықтары пайдалану барысында тоқ соғып, зақымдану оқиғалары негізінлде қауіпсіздік техникасының ережелерін орындамаудың салдарынан пайда болады.

Электр тогынан пайда болған сәтсіз оқиғалардың себептері өте көп және әртүрлі болады. Олардың бастылары мыналар:

• Тогы бар өткізгіштерде кездейсоқ тиісу.

• Әншейінде тоқ болмайтын, бірақ кейбір жағдайларда тоқ пайда болатын, электр қондырғыларының бөлшектеріне тиісу.

• Электр жабдықтардың ақаулығы.

• Қорғаныш жержалғасының немесе автоматтық ажыратудың жоқтығы, не олардың нәтижелігінің төменділігі.

• Тоқ өткізгіштер жүйісінің дұрыс есептелмегендігі

• Электр монтаж және жөндеу жұмыстарын кернеу бар кезде және қорғану құралдарын пайдаланбау жүргізу.

• Қызметшілердің келісімімен және жансақ әрекеттері

• .Тоқ өткізгіш сым жерге түйісіп, жер бетіне адымдық кернеу пайда болу.

• Жұмыскерлердің еңбек қауіпсіздігіне жеткілікті үйретілмегендігі және қауіпсіздік бақылау жұмыстарының нәтижесіздігі.

Бұл көрсетілген себептер барлық тоқ соғу жағдайларын түгел қамти алмайды, олар өте көп және әртүрлі болады. Тіпті тәжірибесі мол, еңбек стажы үлкен, квалификациясы биік жұмыскерлерде кездейсоқ тоқ соғып, зақымдануы мүмкін. Сондықтан өндірісте электр зақымдарын болдыртпау үшін барлық тиісті шараларды мұқият орындап отыру керек.

  Электр тоғының адам денесінен өткен кезде оған тигізетін әсері әртүрлі болады: термиялық (қыздыру), электролиздік, биологиялық, механикалық әсері.Бұл жағдайладда адам денесінің басты мүшелерінің (ми, жүрек, өкпе т.б.) жұмыс істеу әрекеті бұзылуы мүмкін.Термиялық әсер – денеден өткен тоқтың әсерінен нерв жүйесі, қан тамырлары, бұлшық еттері, сүйектер т.б. органдадың қызуынан және дененің кей жерлерінің күюінен тұрады. Электролиз әсері – электр тогының қанды, тұз ерітінділерін және басқа органикаық сұйық заттарды ерітіп, бұзуымен байланысты болады. Биологиялық әсері – дегеніміз электр тогының нерв жүйесіне әсерін тигізіп, дененің жанды ткандарын қоздырып, бұлшық еттерінің ерексіз дірілдеп, тартылуы болады. Бұл жағдайда жүрек пен өкпе еттері де тартылып, олардың жұмыс істеу әрекеттері бұзылады. Механикалық әсер – бұл бұлшық еттері үзіліп, жыртылып, сүйектер сынып т.б. жараланудан болады. Сонымен адам денесінен өткен электр тогының әсерінен организмде әртүрлі ауыр бұзылыстар болып, адам қатты зақымданып, өлім қаупі тууы мүмкін. Бұл көрсетілген электр тогының организмге тигізетін әртүрлі әсерін біріктіріп негізгі 2 топқа бөлуге болады: электр зақымдары және электр моққысы.Электр зақымдары дегеніміз дененің әр жерінде анық білінген жарақаттар, оларға жататын электр күйіктері, терінің металлдануы, электр офтальмиясы, механикалық зақымдар.Күйіктер денеден үлкен ток өткен жағдайда немесе тоқ өткізгішке тиіскенде электр дугасының әсерінен металл балқып, оның бөлшектері мен буы терінің астына кіруі мүмкін. Бұл жағдай пісіру жұмысы, рубильникті щиттан ажырату, тоқтың қысқа тұйықталу кезінде пайда болады. Элект офтальмиясы деп электр дугасының ультракүлгін сәулелерінің әсерінен көздің сыртқы шырышты қабығының қабынуын айтады.

Механикалық жарақаттар тоқтың әсерінің бұлшық еттерінің еріксіз қатты дірілдеп, тартылып, қысқаруынан болады. Бұл жағдайларда ет жыртылып, қан тамырлары үзілу, сүйек сыну, буындар орнынан шығу зақымдары пайда болады[4]

Электр соққысы деп тоқтың әсерінен дене еттерінің қозып, дірілдеп, еріксіз тартылуын айтады. Бұл жағдайда анық көрінетін жарақаттар болмайды, тек барлық организм біртұтас зақымданады, оның жұмыс істеу әрекеттері бұзылып, қан айналысу және дем алу процестері тоқтатылуы мүмкін.

Электр соққысының 4 дәрежесі болады:

1.     Адам естен танбайды, бұлшық еттері еріксіз дірілдеп, құрысып тартылады.

2.     адам естен танады, бұлшыұ еттері дірілдеп тартылады, бірақ жүрек пен өкпе жұмыс істейді.

3.     Адам есінен танып, жүрек пен өкпенің жұмыс істеу әрекеттері бұзылады.

4.     Клиникалық өлім (4-8 мин), қан айналысы және дем алу процесі тоқталады.

Клиникалық өлім кезінде адамның дем алысы, жүрек соғуы, организмнің ешқандай реакциясы болмайды. Бірақ организм әлі тірі болады. Осы кезде оған жедел медициналық көмек көрсетсе (жасанды тыныс алу, жүрек әрекетін қоздыру) оны тірілтуге болады. Ал егер бұл мерзімнен уақыт өткетсе, клиникалық өлім биологиялық өлімге айналып, адамды тірілтуге болмайды.

Электр тоғынан болған өлімнің себептері: дем алу және жүрек соғуы тоқталуы, жүрек фибрилляциясы, электр шогі. Фибрилляция дегеніміз жүректің ырықсыз, ретсіз соғуы болады. Бұл жағдайда жүрек қанды айдамай, қан айналысы тоқтап, асфикция болады.

Электр шогі деп денеден өткен тоқтың әсеріне жауап ретінде организмнің ауыр нерв рефлекаторлық реакциясын айтады. Бұл реакция қан айналысын, тыныс алысын, заттар алмасуын, т.б. қауіпті зиянды өзгерістер туғызады. [3]

Электр қуаты болмаса, қазіргі өмірімізді елестету қиын.Айтыңыздаршы қазіргі кезде жарықсыз және жылусыз, ұялы телефонсыз, электр қозғалтқышсыз, теледидарсыз және компьютерсіз қалай өмір сүруге болады? Сондықтан электр қуаты өміріміздің ең маңызды аспекттерінің бірі болғандықтан, электротравмалардың болуына жол бермей, оның тұтыну кезіндегі қауіпсіздік шараларын ескеріп пайдалануымыз керек.

Қорыта келгенде мен мақаламда өз мақсатыма жеттім деп ойлаймын. Себебі, мен бұл мақаламен айтқым келгенді, барлығы білу керек ақпаратты барынша қолайлы және есте сақтарлықтай жазып жеткіздім деген үміттемін.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. [Электронныйресурс]. https://studref.com/315072/tehnika/tehnika_bezopasnosti#894

2. [Электронныйресурс]. https://chem21.info/info/568283/

3. Большая книга знаний для школьников от А до Я. – М.: Эксмо, 2011г.;

4. Введение в электронику, В. Савенков, приложение к набору «Электроника для детей»;