Botanikadan òquv qòllanma

BOTANIKA fanidan kichik qo’llanma 5-SINF UCHUN

Andijon viloyati Asaka tumani

12-umumta’lim maktabi

Biologiya fani o’qituvchisi

URINBOYEVA ADOLATning

Tayyorlagan o’quv qo’llanmasi.

Botanika- yunoncha so’zdan olingan bo’lib

‘’ko’kat, o’t ,o’simlik degan ma’noni anglatadi.

Yuksak o’simlik- tanasi ildiz, poya ,barg gul(gulli o’simliklarda) kabi organlarga ajralgan o’simliklardir

Tuban o’simliklar – tanasi alohida to’qima va organlarga ajralmagan o’siliklar hisoblanadi

Gulli o’simlik- hayoti davomida gul hosil qiluvchi o’simliklar

Xazonrezgilik - o’simliklarning kuz faslida barglarinng to’kish jarayoni

Iliq kelgan kuz oylarida ham gulaydigan o’simliklar-(madaniy) atirgul, xrizantema, kartoshkagul (yovvoyi) zubturum,qoqio’t, sachratqi

Bargi uzoq vaqtgacha yashil rangini saqlovchi o’simlklar- ligustrum, shamshod, atirgul

Bargini ancha barvaqt (birinchi sovuqdan keyin)to’kib yuboruvchi o’simlilar:terak, gledichiya, aylant, tikan daraxt

Doimy yashil o’simliklar- archa, qarag’ay

Bir vaqtning o’zida tanasida ham mevasi yetilib turgan, ham gullari ochilib turuvchi o’simlik- g’o’za, ituzum

Barglari qipiqqa aylangan arang ko’ruvchi o’simlikr- saksovul, qandim

Tabobatimiz gavhari bo’lgan o’simliklar- isiriq, chakanda, zubturum, suvqalampir

Noyob mevali o’simliklar- pista,bodom, safsan ,yong’oq

Gulli o’simiklarning hilma hilligi –ekologik sharoitga bog’liq

Gulli o’simliklar – 533 oila 13000 turkum 250 000 dan ortiq turni o’z ichiga oladi

O’simliklarning hayotiy shakli- o’simliklarning biror sharoitga moslanib yashashiga aytiladi

O’simliklarning hayotiy shakllari- daraxt, buta, chala (yarim) buta , ko’p yillik o’t ,ikki yillik o’t, bir yillik o’t

Daraxt- baqquvvat ildizli keng shoh shabbali tanasi yog’ochlashgan ko’p yillik o’simliklardir

Terak, qayrag’och(t anasi tik ,g’uj) yong’oq,shaftoli, olma(yoyiq)

Sadaqayrag’och, majnuntol( tanasi sharsimon shohlangan)

Tez o’suvchi daraxtlar-terak, tol

Sekin o’suvchi daraxtlar –nok ,pista, archa

Buta- tanasi yog’ochlashgan bir yoki bir nechta tana hosil qiladdigan ,bo’yi 2-3 m dan oshmaydigan ko’p yillik o’simliklar

Madaniy butalar: anor, ligustrum , nastarin ,limon

Yovvoyi butalar: irg’ay, singirtak, uchqat, na’matak

Yarim butalar – tanasining ustki qimi qishda sovuqdan qurib qoluvchi o’sish kurtaklari tanasining pastki qismida saqlanuvchi o’simliklar

Izen, keyreuk, teresken, sarsazan , shuvoq

Ko’p yillik o’simliklar – yer ustki qismi qishda sovuqdan qurib qoluvchi, o’sish kurtarlari yer ostki qismida saqlanuvchi o’simliklardir

Anjir, pskom piyozi, yalpiz, shashir, kuchala, gulsafsaar

Ikki yillik o’simliklar- birinchi yili to’pbarg hosil qiluvchi, ildzida ko’plab oziq moddalar to’plovchi ,ikkinchi yili poya hosil qilib , gullab meva hosil qiluvchi o’simliklardir

Sholg’om, turp, rediska, sigirquyruq, lavlagi, o’sma kabilar kiradi

Bir yillik o’simliklar- bir yil ichida o’sib, gullab, meva va urug’ hosil qiluvchi bir yil davomida yashab hayotini tugatuvchi o’simliklar

Qishloq xo’jaligida aksariyat o’simliklar bir yillik : pomidor ,bodring ,qovun, tarvuz, qalampir, rayhon, jambil, machine oq sho’ra, qizil sho’ra, lolaqizg’aldoq

O’zbekiston o’simliklarining yarmidan ko’prog’ini bir yillik o’simliklar tashkil etadi

O’simlk to’qimalari- N. GRYU tomonidan fanga birinchi bo’lib to’qima tushunchasi olib kirilgan

Hosil qiluvchi to’qima 2 xil uchki hosil qiluvchi to’qima (ildiz ,poya, novdalarning uchki qismida) yon hosil qiluvchi to’qima (poyaning lub va ksilema orasida- kambiy) boshqa to’qimalar hosil bo’lishida ishtirok etadi

Asosiy to’qima – assimilatsion, parrenxima to’qimasi deb ham nomlanadi o’simliklarda fotosintez jarayonini amalga oshishida muhim ahamiyatga ega. Tirik, xlorofillga boy hujayralardan iborat

Jamg’aruvchi to’qima- o’simliklardagi ortiqcha oziq moddalarni to’plovchi to’qima bo’lib, ayrim o’imliklarda krahmal(kartoshka tugunagi,guruch donida), oqsil (no’xat, loviya donlarida), uglevod(uzum ,tarvvuz mevalarida ) yog’ (yong’oq, pista,bodom mag’zida) kabi moddalar jamg’ariladi

Qoplovchi to’qima – 3 hil epidermis(yosh novdalar va burglar ustini qoplab turadi) po’stloq va po’kak( ancha vaqt yashagan daraxtlar tanasida hosil bo’ladi ,suberin moddasi shimilganligi uchun issiq va sovuqni turli mikroorganizmlarni o’tkazmaydi)

Mehanik to’qima – o’simliklarga tayanch vazifasini bajaruvchi mddalarni o’tkazishda ishtirok etuvchi to’qima ,yog’ochlik, nay tolali boylamlar ,ba’zi o’simliklarmevasida ham uchraydi(danakli mevalar danagi po’sti, yong’oq mevalar danagi po’sti, behi va nok mevasidagi tosh hujayralar)

O’tkazuvchi to’qima – osimliklarda moddalarni o’tkazish vazifasini bajaruvchi to’qimalar o’zakdagi naylar va lub tolasidagi naylar

ILDIZ- o’simlikning yerustki qismini tuproq bilan birlashtiruvchi tuproqdagi minerallarni va suvni shimib oluvchi organi

ILDIZ-asosiy, yon, qo’shimcha ildizlarga bo’linadi

Bir tup o’simlikdagi ildizlar yig’indisi ildiz sistemasi deyiladi

Ildiz sistemasi -2 hil o’q (ikki urug’ pallalilarda) popuk (bir urug’ pallalilarda) ildiz sistemalariga bo’linadi

Ildizning ichki zonalari- ildiz qinchasi (bo’linuvchi zona ) o’suvchi zona ,so’ruvchi zona , o’tkazuvchi zona

Ildiz tukchalari – 1 ta hujayradan iborat bo’lib ,so’ruvchi zonada joylashadi, ildiz bosimi hisobiga tuproqdan suv va minerallarni shimib oladi . 10-20 kun (10-12) yashaydi

Ildiz uchida joylashgan hujayralar hisobiga o’sadi yong’oqning ildizi yon tomonga 20 m gacha cho’ziladi

Yantoqning ildizlari tuproq ostiga 30 m chuqurlikka kirib boradi

O’simlik ildizlarida oziq moddaning to’planishi natijasida ildizmeva hosil bo’ladi ildizmevalarga: sholg’om, turp, rediska, sabzi , lavlagi

Ildizsiz o’simliklar- suv qaroqchisi bo’lib, O’zbekistonda 2 turi o’sadi butun tanasi bilan suvga botib turadi

Hasharotlar bilan oziqlanadi

Shoxbarg(seratofialum)-ham ildizsiz o’simlik hisoblanadi

Chet ellarda ildizsiz o’simliklardan –volfiyama’lum

Ildizi poyasidan og’ir o’simliklar –lavlagi, boshqa ildizmevalar , yong’oq zarang, qatrong’I olcha (tog’olcha) kabi o’simliklar ildiz tizimi poyasidan ancha o’g’ir Fikus- o’simligining ildizi shox –shabbasidan ancha o’g’ir

O’gir ildizlar – qatron ildizi 8-10 kg ,Farg’ona sutlamasi -10-16(20) kg, toron- 18-22 kg.

Uzun ildizlar-yon tomonga suv qidirib 20 m gacha o’suvchi o’simlik –Qandim, ildizlari nisbatan uzunroq o’simliklarga yovvoyi olma -25-30 m, yong’oq 20-30 m, zarang 10-12m

Qisqa ildizli o’simliklarga- jiyda, shaftoli, nok, sariq do’lana

Havo ldizlarga- fillodendrol sello, oq sonneratiya daraxtlarining ildizlari bo’lib, ularning ildizlari havoda, tuproqdan tashqariga chiqib turadi

Poya-o’simliklarning barcha a’zolarini birlashtirib turuvchi markaziy organi poyalar bir necha hil bo’lib turli o’simliklarda turlicha masalan bug’doyda yumaloq, rayhon va yalpizda 4 qirrali, salomalaykum(hilol) o’simligida 3 qirrali ,burchoqda qanotchali bo’ladi. Poyalar o’sish shakliga qarab ham turlicha shaklda bo’ladi

Tik poya- daraxtlarda, bug’doy, arpa, pomidor rayhon kabi o’simliklarda

O’raluvchi poya- qo’ypechak, zarpechak, karnaygullarda

Ilashivchi poya- tok, qozonsochiq,qovun, tarvuz, bodring kabilarda

O’rmalovchi poya- qulupnay, ajriq, g’ozpanja kabilarda

Yostiq hosil qiluvchi – sebarga , temirtikan

Poyaning ichki tuzilishi- epidermis, po’stloq hujayralari, lub tolalari(floyema), kambiy, ksilema(yog’ochlik),o’zak, o’zak nayi hujayralari

BARG- o’simlikning fotosintez jarayonini amalga oshiruvchi vegetativ organidir

Oddiy barg- bitta barg bandida bitta barg plastinkasi joylashsa oddiy barg deyiladi, olma o’rik, shaftoli, jiyda, nok kabi

Murrakab barg – bitta umumiy barg bandida bir nechta barg yaproqchalari joylashsa bunday burglar murrakkab barg bo’lib ularga yong’oq, atirgul, qulupnay, mosh, loviya, soxta kashtan kabilar

Bargning ichki tuzilishi- epidermis hujayralari , barg og’izcha hujayralari, ustunsimon hujayralar, bulutsimon hujayralar, barg tomiri hijayralari, bulutsimon ,ustunsimon hujayralar barg po’sti, pidermis hujayralar kiradi

Barg tomirlanishga ko’ra to’rsimon va parallel tomirlangan bo’ladi

Bir urug’ pallalilar bargi parallel tomirlangan bo’lib ularga arpa, bug’doy, sholi, lola, piyoz, shirach, chuchmoma

Ikki urug’ pallalilar bargi to’rsimon tomirlangan bo’lib ularga olma, o’rik, nok, yong’oq ,tut,tol

Barglar poyada navbat bilan, qarama qarshi, halqa hosil qilib joylashadi

Gul- o’simlikning generative ko’payish organi bo’lib u quyidagi qismlaedan tashkil topgan

Gul bandi, gul o’rni, gul kosachabarg ,gultojbarg, changchi va urug’chidan iborat.

Agar gulni 2 tadan ortiq bir hildagi qismlarga bo’lish imkoni bo’lsa bunday gul to’g’ri (aktinomorf) gul deyiladi

Olma o’rik, na’matak kabi gullar

Agar gulni 2tadan ortiq teng qismga bo’lish imkoni bo’lmasa bunday gul qiyshiq gul deyiladi bunday gullarga

Qo’ng’iroqgul, angishvonagul, binafsha kabilar misol bo’la oladi.

Agar gulqo’rg’on gulkosa va gultojbarg lardan tashkil topgan bo’lsa murakkab gulqo’rg’on deyiladi

Agar gulqo’rg’on faqatgina gulkosa yoki gultojdan iborat bo’lsa bunday oddiy gulqo’rg’on deyiladi

Urug’lanish- jarayoni bu gullarda jinsiy ko’payishidir changlanish – chang hujayralarini yetilib urug’chi tumshuqchasiga tushish jarayoniga aytiladi . changlanish jarayoni 3 hil bo’ladi o’z-o’zidan changlanish, chetdan changlanish , sun’iy changlanishga bo’linadi.

O’Z-O’ZIDAN changlanish sodir bo’lishi uchun gulda bir vaqtni o’zida ham changchi ham urug’chi yetiladi va chang hujayrasi urug’chi tumshuqchasiga tushadi

Chetdan changlanish ajrayonida boshqa gulning chang hujayralari boshqa gul urug’chi tumshuqchasiga tushadi (shamol yordamda va hasharotlar yordamida chanlanish ham)

Sun’iy changlanish –bu insonlar tomonidan yuqori hosil olish maqsadida changlantirish jarayoniiiiiiiiii amalga oshiriladi .

Urug’lanish jarayonida urugchi tugunchasida markaziy hujayra va tuhum hujayra yetiladi , urug’chi tumshuqchasiga tushgan chang hujayrsi 2 qismda yirikroq – vegetative va maydaroq – generative hujayradan iborat bo’lib tushgan zahoti vegetative hujayra o’sishni boshlaydi. O’sib uzun nay hosil qilib urug’chi tugunchasiga kirib boradi, huddi shu paytda generative hujayra ham ikkiga bo’linib 2 ta spermiyni hoil qiladi

Spermiylar naycha orqali tushib tugunchadagi hujayralar bilan qo’shiladi ,shunng uchun o’simliklarda qo’sh urug’lanish deb ataladi. Spermiy va tuhum hujayra qo’shilishidan murtak, spermiy va markaziy hujayralar qo’shilishidan endosperm hosil bo’ladi

S+T=MURTAK, S+M= ENDOSPERM

Gul formulalari

Ranodoshlar oilasi

Karamdoshlar oilasi

Sho’radoshlar oilasi

Gulhayridoshlar oilasi

Ituzumdoshlar oilasi

Burchoqdoshlar oilasi

Loladoshlar oilasi

Piyozdoshlar oilasi

Bug’doydoshlar oilasi