Усеин Шамиль Тохтаргъазыгъа, драматург, несирджи

Муниципаль бюджет умумтасиль муэссеси «Зеленогорск орта мектеби» Белогорск районы Къырым Джумхуриети

Оджа Куртсеитова Венера Саидовна

Азмы, чокъмы …

135 йыл

Эпиграф

«О – окъувдыр ки, чоджукъларнынъ малыдыр ,

О илимдир ки, инсаннынъ кемалыдыр .»

• Шаир, драматург, несирджи

• Шимди яшлыкъ тарихий вакъиалар ве шахыслар акъкъындаки бедиий эсерлернен пек меракълана.

Лякин бизде, бу мевзуда язылгъан эсерлер пек аз.

• Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ аятында олгъан беяз бенекни, бошлукъны толдурмагъа , манъа Шамиль Алядиннинъ «Иблиснинъ зияфетине давет» повести ярдым этти.

• Бу эсернинъ вастасынен белли демократ шаир ве маарифчи Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ сонъки йыллардаки омюринен хабердар оламыз.

• 1907-1913сенелери Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ дюньябакъышы шекилленген ве иджады кемалына кельген девир эди. Бу девир эдипнинъ иджадында корюмли джемаат эрбабы, «Ватан Хадими» газетасынынъ неширджиси Абдурешид Медиевнинъ тесиринен багълы олды.

• Экиси арасындаки мунасебетлер Усеин Шамиль Тохтаргъазыгъа озь девирнинъ рухуны акс эттириджи эсерлер яратмагъа, сиясий курешни анъламагъа ярдым этти.

• Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ «Терджиман» газетасында иш къыдырып бастыргъан иляны бу эки буюк адам арасында алякъа башланмасына себеп ола.

• 1905 сенеси январь айындан башлап Абдурашид Медиев У.Ш. Тохтаргъазыны Къарасувбазар мектебине ишке къабул эте.Амма У.Ш. Тохтаргъазы чокъ чалышып оламады. Бунъа себеп исе чар мемурлары, полис хадимлери, оларнынъ къулакълары ири, къоллары узун экенлиги олды.

• Эдип эвельде чалышкъан Харджибие коюне къайтып келе. Агъасы Абибулланен къонушкъанда У.Ш.Тохътаргъазы дей: Догъру. Сиз дедигинъиз киби, мен окъумышым. Лякин кучьсюзим.Пара не сизде бар, не менде. Халкъымыз гъарип. Падишалыкъ оны пек эзгеледи. Аджайип топракълардан маърум этти.

• 1910 сенеси «Налейи Къырым» дюнья юзю корьди. Бу шиирлер джыйынтыгъы джемаат тарафындан самимий къаршыланып алынмасы ве У.Ш. Тохтаргъазынынъ яратыджылыгъыны тувгъан ульке черчивесинден чыкъып,дигер улькелерге де даркъамасы, онынъ улу татар шаири Абдулла Токъайнен мектюплешмеси ,иджадий алякъасы мисалинде тасвир этиле.

У.Ш.Тохтаргъазы

Налейи Къырым

1910

• Озь деврининъ векили олгъан У.Ш. Тохтаргъазы чешит вазиетлерде булуна этрафындаки дешитли вакъиаларнынъ черчивесинден пытракълы суаллерге, юрегини хырпалагъан меселелерге джевап тапамай кедерлене . Иште бу суаллерге джевап араштырувнынъ махсулы оларакъ «Моллалар проекты» пьесасы, «Саадет адасы» романы догъа.

• Усеин Шамиль Тохтаргъазынынъ асырлар девамында инсан анъынен багълы, кудретли къанунларыны бильмеге интылув ёлундаки драмасы , омюрининъ фаджиасы олды.

• Тохтаргъазынынъ озю акъкъында да шойле демек мумкюн. Менълибейнинъ эвинде озь душманынен юзь-юзьге отургъан вакъытта Тохтаргъазынынъ айткъан сезлери онынъ дюньягъа бакъышынынъ ачыкълыгъыны тасдикълай.

• «Сиз Менълибей, уфакъ адамсынъыз, - дей о эвнинъ саибине.

- Къолунъыздан кельген иш хамут тикмек. Койде кимер адамлар сизге , Менълибей эфенди дейлер. Урьмет этип дегиль, сизден къоркъкъанлары ичюн. Чюнки сиз шу адамнынъ...

- У.Ш. Тохтаргъазы козьлерининъ ишаретинен Эмирзакъовны косьтерди, - шу адамнынъ къуйругъысынъыз. Онынъ ичюн сизден къоркъалар. Бу ерде манъа пек къычырманъыз. Сиз мени зияфетке чагъырдынъыз! Мен ал -азырда мусафирим »

• Не къадар муим сёзлер! У.Ш. Тохтаргъазы, башына кельген фаджианынъ якъынлыгъыны сезген.

У.Ш. Тохтаргъазынынъ фикирлерине эмек адамлары къошулалар, лякин залымларгъа къаршы ,бу джумледен, эдипни ольдюрген байгъа къаршы силя котерип чыкъмайлар .

• У.Ш. Тохтаргъазы фаджиасынынъ себеби шунда ки, о озь дюнья бакъышында фикирли адам олып, озюнинъ курешинде халкъ къуветини ве ролюни анъламады, халкъкъа аркъа таямады, оны курешке чагъырмады, халкънен сыкъы багъланмады. Бу эдипнинъ аятында аджджы тарихий акъикъат олып, онынъ курешинде енъилювнинъ себеплеринден биридир.

• Йыллар кече, тереклер тамырларыны эп теренлештирелер. Терен тамырлы тереклерни исе, языджыларымызнынъ омюринен къыяс этмек мумкюн.

-Языджылар да, чинарлар киби эбедий яшайлар, оларнынъ эбедийлиги исе эсерлеринен багълыдыр. Яхшы эсернинъ догъувыны чинар омюрине бенъзетмек мумкюн. Омюрде эр кес озь чинарынынъ саиби олмакъ керек, буны нафиле айтмагъанлар.

Къулланылгъан эдебият

• М. Мирошниченко, Ю.Къандым «Кунештен бир парча»
• «Йылдыз» № 5,6 2011 с.
• «Йылдыз» №4 2001 с.
• Сафтер Нагаев 2008 с. «Девир аралыкъларында»
• Эдебият хрестоматиясы 1971 с.

Чокъ сагъ олунъыз!