Углеводдор, липиддер

ЖАЛПЫ БИОЛОГИЯ

9 – КЛАСС

Даярдаган: Нурманова Батма Арзыкуловна

Органикалык компоненттер: углеводдор, липиддер (майлар)

Сабактын жүрүшүндө:

• Углеводдор жана алардын түрлөрү, биологиялык ролу
• Липиддер (майлар) түрлөрү жана биологиялык ролу
• Бышыктоо
• Жыйынтыктоо

Үй тапшырмасы боюнча суроолор

• Кайсы химиялык элементтер клетканын курамына кирет?

• Клетканын курамына кайсы органикалык эмес заттар кирет?

• Маанилүү макроэлементтерди санагыла жана алардын кызматтарын атагыла?
• Клетканын курамындагы кайсы химиялык элементтер органогендер деп аталат?
• Клеткада фосфор кислотасы кандай роль ойнойт?
• Организмдин тиричилиги үчүн микроэлементтердин мааниси кандай?
• Минералдык туздардын организмдеги жетишсиздиги же көбөйүп кетиши кандай ооруларга алып келет?
• Ультрамикроэлементтерге кайсылар кирет?
• Тирүү системаларда суунун кандай негизги функциясы бар?
• Клетканын жашоосу үчүн суунун кандай мааниси бар?

Тиричиликтин түзүлүш деңгээлдери:

Биосфералык

Биогеоценоздук

Популяциялык

Организмдик

Ткань-органдык

Клеткалык

Молекулалык-генетикалык

Клеткалардын химиялык курамы

Органикалык заттар

Органикалык эмес заттар

минералдык туздар

суу

углеводдор

0,2-2,0 %

липиддер

(майлар) 1-5 %

нуклеин кислоталары 1-2 %

белоктор

10-20 %

аденозин үч фосфорлуу кислота АТФ 0,5-1 %

Клетканын курамына жансыз жаратылышта жок, көп сандаган органикалык бирикмелер: белок, нуклеин кислоталары, углевод, липид ж.б. кошулмалар кирет.

Курамына көмүртек (С) атому кирген химиялык бирикмелер органикалык заттар деп аталат.

Тирүү организмдердин клеткасынын, алардын тиричилик аракеттеринин продуктуларынын курамына кирген органикалык татаал заттар – биологиялык полимерлер (биополимерлер) деп аталат.

Полимерлердин (грекче «поли» – көп) молекуласы узун, татаал чынжыр түрүндө болуп, андагы жөнөкөй молекула – мономер, көп жолу кайталанат, алар бири-бири менен кошулуп, миңдеген мономерлерден турган татаал узун чынжырды – полимерди түзөт.

Углеводдор – тирүү организмдердин бардык клеткаларында кездешкен жана маанилүү функцияларды аткарган табигый органикалык кошулмалар.

Курамы С, Н, О элементтеринен турат.

Жалпы формуласы ( СН₂О)ⁿ Карбонгидрат туундуларынын курамына башка элементтер да киргизилиши мүмкүн. Ошентип, хитин да азот атомдорун камтыйт. Углеводдордун мономери – глюкоза. Жаныбар клеткаларында углеводдор аз өлчөмдө 1% жакын. Боор менен булчуң клеткаларында 5% чейин, урукта, мөмөдө, картошкада 70% чейин болот.

Тез аш болуучу

Жай аш болуучу

углеводдор

углеводдор

Углеводдордун классификациясы

Углеводдор

олигосахариддер

полисахариддер

моносахариддер

курамына ондон көп моносахариддер кирет

курамына 2-10 чейин моносахариддер кирет

бириндеген

канттар

глюкоза

сахароза (кант камышы)

крахмал

фруктоза

мальтоза (угут канты)

гликоген

галактоза

лактоза (сүт канты)

целлюлоза

хитин

Моносахариддер

Моносахариддер эң жөнөкөй түзүлүшкө ээ. Эң кеңири таралган моносахарид – глюкоза.

Глюкоза - бардык тирүү организмдердин клеткаларында энергиянын негизги булагы болуп саналат.

Фруктоза - бал, мөмө-жемиштерде болот.

Рибоза - маанилүү химиялык кошулмалардын бир бөлүгү болуп саналат - РНК, ATФ жана кээ бир ферменттер.

Дезоксирибоза - ДНК молекулаларынын бир бөлүгү болуп саналат.

Бардык моносахариддер сууда оңой эрүүчү таттуу даамдуу кристаллдык заттар.

Олигосахариддер

Олигосахариддердин молекулаларында 2-10 чейин моносахариддин калдыктары болот.

Дисахарид – молекулалары эки моносахарид молекуласынын биригүүсүнүн натыйжасында пайда болот.

ГЛЮКОЗА+ФРУКТОЗА=САХАРОЗА, ГЛЮКОЗА+ГАЛАКТОЗА= ЛАКТОЗА, ГЛЮКОЗА+ГЛЮКОЗА=МАЛЬТОЗА ж.б.

Касиеттери боюнча алар моносахариддерге окшош: сууда жакшы эрийт, даамы таттуу.

Сахароза глюкоза жана фруктозанын калдыктарынан турат. Өсүмдүктөрдө бул зат эрүүчү кампа карбонгидрат, ошондой эле жалбырактардан башка органдарга ташылуучу фотосинтездин продуктусу. Баарына кант (кызылча же камыш) катары тааныш.

Лактоза (сүт канты) глюкоза жана галактоза молекулаларынан турат. Сүттө камтылган.

Мальтоза (угут канты) глюкозадан турат. Уруктун өнүү учурунда крахмалдан пайда болуп, өнүү процесси үчүн энергия булагы болуп саналат.

Полисахариддер

Полисахариддердин молекулалары көп сандагы моносахарид калдыктарынан турат. Бул заттар даамсыз жана сууда эрибейт.

Крахмал - бул өсүмдүктөрдө сакталуучу углевод. Анын молекулалары сызыктуу же тармакталган чынжырларга туташкан глюкоза калдыктарынан түзүлөт.

Целлюлоза - сууда эрибейт, абдан бышык, өсүмдүктөр клеткасынын түзүлүшүнүн катуулугун камсыздайт, ошондуктан алар жаныбарлардын клеткаларындагыга караганда чоңураак келет.

Гликоген структурасы боюнча крахмалга окшош. Бул жаныбарларда камдык углевод болуп саналат.

Хитин түзүлүшү боюнча целлюлозага окшош, бирок анын молекулаларында азот атомдорунун болушу менен айырмаланат.

Муреин бактериялардын клеткалык кабыгынын курамына кирет.

Углеводдордун кызматы

• Углеводдордун энергетикалык функциясы - ферменттердин таасири астында 1гр глюкоза кычкылданганда 17,6 кДж энергия + 0,4 гр. суу бөлүнүп чыгат
• Запастоочу – запастык азык зат болуп саналат ( глюкоза жаныбарлардын булчуңдарында , боордо ж.б ткандарында гликоген түрүндө, ал эми өсүмдүктөрдүн түймөктөрүндө, уруктарында ж.б. органдарында крахмал түрүндө сакталат. Зарыл болсо, сакталган углеводдор глюкозага бөлүнүп, клетка тарабынан энергия үчүн колдонулат.
• Структуралык - углеводдор курулуш материалы катары кызмат кылат: целлюлоза өсүмдүктөрдүн клеткалык чел кабыгын, ал эми хитин козу карындын клеткалык чел кабыгын жана муунак буттуулардын кутикуласын түзөт. Ошол эле углеводдор коргоочу функцияны аткарат. Гепарин кандын коюулануусуна тоскоолдук кылат.
• Сигналдык - (рецепторлордун) клетканын бетинде жайгашкан гликопротеиддердин (углеводдордун жана белоктордун татаал бирикмелери) тышкы чөйрөдөн келген сигналдарды клеткага кабылдап, өткөрүп берүүсүнөн турат.

Липиддер (майлар) – бул жогорку молекулалуу сууда эрибеген кошулмалар (б.а. гидрофобдор), бирок органикалык эриткичтерде эрийт. Мономерлери - үч атомдуу спирт – глицерин жана жогорку май кислоталарынан турган татаал эфир. Жаныбарларда тери алдындагы май катмарында жана сүт бездеринде болот. Майлар клеткада СО₂ жана Н₂О чейин кычкылданууга жөндөмдүү.

Майлуу кислоталар:

• каныккан
• каныкпаган

Каныккан майлуу кислоталарга – пальмитин, стеарин ж.б.

Каныкпаган майлуу кислоталарга – олеин, линол, линолен кислоталары кирет, алар эң керектүү болуп саналат, себеби организм өзү аларды синтездей албайт.

Липиддер майды эритүүчү А, Д, К жана Е витаминдердин пайда болушуна да катышат. Тери астындагы май катмары көбүнчө жаныбарларды үшүктөн, чайкалууда ички органдарды бузулуудан сактайт. Иретке салуучулук функцияны аткарган кээ бир гормондор (жыныс жана бөйрөк үстүндөгү бездин гормондору) липиддер болуп саналат. Организмди энергия менен камсыз кылат.

Липиддер

триглицериддер

стериндер

фосфолипиддер

момдор

липопротеиндер

гликолипиддер

Триглицериддер

Каныкпаган майлуу кислоталарды камтыган триглицериддер жөнөкөй температурада суюк болуп, майлар деп аталат. Алар дайыма өсүмдүктөрдө жолугат. Жаныбарлардын организминде да майлар бар, алар катуу, туруктуу. Мисалы: ак май, жаныбарлардын майы

Майлар

Суюк

(катуу)

майлар

Спирт глицерин + май кислотасы

Спирт + каныкпаган май кислоталары

Стериндер

Стериндер – татаал липиддер. Клетканын мембранасындагы бир маанилүү компоненти – холестерин . Холестерин – организмде көп кызаттарды аткарат:

• Гормондордун (жыныс гормондору, бөйрөк үстүндөгү бездин гормондору)
• Өт кислотасынын
• Д₃ витаминин негизин түзөт

Спирт холестерол + май кислотасы

ГОРМОНДОР

(бөйрөк үстүндөгү бездер,жыныс гормондору)

ВИТАМИНДЕР

(К, Е, Д, А)

Момдор

Момдор – коргоо кызматын аткарып, ашыкча бууланууга, төмөнкү температуранын жана күн нурунун таасирине тоскоолдук кылат. Механикалык зыян келтирүүдөн жана патогендерден коргойт. Мом өсүмдүктөрдүн жалбырактарын, мөмөлөрүн каптап турат. Ал эми жаныбарларда канаттарын жана жүнүн каптап турган зат – ланолин деп аталат. Жүнүн жана терисин нымдап, кургап кетүүдөн сактайт. Липиддерге аарынын уясын түзгөн аары мому да кирет.

Фосфолипиддер

Фосфолипиддер – клеткалык мембрананын негизги компоненти,татаал липиддердин бири, май кислоталары, спирттен башка фосфор кислотасынын калдыктары кирет.

Гликолипиддер

ЛИПИД + УГЛЕВОД = ГЛИКОЛИПИД

Липопротеиндер

ЛИПИД + БЕЛОК = ЛИПОПРОТЕИНДЕР

Клеткадагы липиддердин кызматы:

• Энергетикалык – липиддер кычкылданганда углеводдорго салыштырмалуу эки эсе көп энергия бөлүп чыгарат. 1гр. май эригенде 38,9 к Дж энергия бөлүнөт.
• Запастоочу – организмге керектелүүчү энергиянын запасы май түрүндө сакталат. Мындан тышкары , май суунун булагы катары кызмат кылат 1гр. май ажыраганда 1,1 гр. сууну түзөт. Ошондуктан чөлдө төөлөр өзүн өзү суу менен камсыздап, эки жумага чейин суусуз жашай алышат. Бул кышында чээнге кирүүчү жаныбарлар, келгин куштар үчүн абдан маанилүү.
• Курулуш – фосфолипиддер белоктор менен биригип биологиялык мембрананы түзүшөт. Холестерин – жаныбарлардын клеткалык мембранасынын негизги компоненти.
• Терморегуляция – жаныбарлардын тери астындагы клетчаткасы жылуулукту өткөрбөй сактайт. Ошондуктан суук жерлерде жашоочу жаныбарлардын тери астындагы май катмары калың болот.
• Регулятордук – биологиялык активдүү заттардын жана витаминдердин курамын түзөт. М; көптөгөн гормондор табияты боюнча стероиддер (тестостерон, прогестерон, кортизон)
• Зат алмашууга катышуу – Д витамини кальцийдин жана фосфордун алмашуусунда негизги ролду ойнойт.

Бышыктоо

• Углеводдордун классификациясынын принцибин мүнөздөп бергиле?
• Клеткада углеводдор кандай ролду ойнойт?
• Углеводдордун эң башкы кызматы кайсылар?
• Липиддердин клеткадагы кызматтарын атагыла?
• Каныккан жана каныкпаган май кислоталарынын айырмачылыктары кайсылар?
• Липиддердин кайсы касиети сууда сүзүүчү куштарды суу болуудан сактайт?

Лабораториялык иш: Липиддердин касиеттерин аныктоо

Жыйынтыктоо

Демек, углеводдор менен липиддер клеткада маанилүү кызматтарды аткарат. Кычкылданууда энергия жана суу бөлүнүп чыгат. Глюкоза жаныбарларда запастык азык зат катары гликоген түрүндө, өсүмдүктөрдө крахмал түрүндө сакталат. Крахмал жана гликоген сууда эригичтер , организмдердин өсүп-өнүгүүсүндө запастагы азык заттары энергиянын булагы катары пайдаланылат. Ал эми липиддер жаныбарларды сууктан коргоп терморегулятордук кызмат аткарат.

Үй тапшырма

• § 4. Органикалык компоненттер: углеводдор, липиддер (майлар) түшүнүк айтуу (22-26 бетке чейин)
• 11-сүрөт. Углеводдордун классификациясы дептерге түшүрүү
• Углеводдордун жана липиддердин клеткадагы кызматтарын дептерге жазуу, жаттоо