О5о то5о уерэ5эр ыарыр5атарый

Оҕо тоҕо үөрэҕэр ыарырҕатарый?

Оҕо бастакы кылааска киирэн үөрэнэ сырыттаҕына хайдах сайдыылааҕа биллэн барар. Оҕо барыта биир тэҥ буолбат. Сорох оҕо бастакыттан уруокка учууталы болҕойон истэр, сорудаҕы сөпкө толорор, үөрэтиллибити тута ылынар, бэйэтин наадатын быһаарсар.Оттон сорох оҕо бэйэтин саастыылаахтарыттан үөрэҕи ылыныыга ыарырҕатар, хаалан барар. Маннык оҕолору бытаан сайдыылаах оҕолор диибит, бу оҕо бэйэтин психическэй сайдыытын тус уратыта. Кинилэр уйулҕаларын сайдыытыгар бытаарыы, хаалыы тахсыбыт. Бу бытаарыы туспа уратылардаах, барыта биир буолбат.Оҕолор нейропсихологическай уратыларын үөрэтиигэ бэлиэтэммитинэн, мэйии инники чааһын сайдыытын бытаарыыта буолар эбит. Бу уобалас бэйэ дьыалатын хонтуруолланыыга, дьаһаныыга, араас информацияны ылынарга, ырытарга,толкуйдуурга эппиэттиир.

Үөрэтэ сылдьан кэтээн көрдөххө маннык оҕолор олус тургэнник сылайаллар, уһуннук тулуйан үлэлээбэттэр, биир дьайыыттан атын дьайыыга көһө охсубаттар. Үлэлиир дьоҕурдара намыһах буолан үөрэтиини бытааннык уонна сороҕун эрэ ылыналлар, ол иһин сатаан толкуйдаан, ырытан таһаарбаттар, бэриллибит үлэни кыайан ситэри толорботтор. Болҕомтото суох, ханна эрэ атын сиргэ олорор курдук буолаллар, истибиттэрин сатаан кэпсээбэттэр. Оҕо тэтэрээккэ үлэлииригэр ханна, хайдах суруйарын сатаабат, быһаарыллыбытын да үрдүнэн талбыт сиригэр илдьэн суруйуон сөп. Бытааннык суруйар буолан сорудаҕы ситэ бүтэрбэт, хаалан хаалар. Биллэн турар элбэх сыыһалардаах буолар. Бэриллибит ирдэбили толорбот буолан оҕо элбэх сэрэтиини, куһаҕан сыаналары ылар.Кини учуутал уруокка биэрбитин ырытан толкуйдаабат, толкуйдуурун ыарырҕатар, өйгө тутар дьоҕурдара сайдыбатах буолан механически өйдүү сатыыр. Тыла сайдыбатах буолан өйдөөбүтүн да өйдөөбөтөҕүн да сатаан быһааран эппэт. Маннык оҕо үөрэнээччи быраабылатын ылынан биэрбэт. Тэҥ саастыылаахтарын кытта кыыһырсар, охсуһар. Боростуой оонньуулары үөрэ-көтө оонньуон сөп, ол эрээри сюжетнай оруоллаах оонньуулары сатаан оонньообот.Кини уйулҕа өттүнэн ситэ сайдыбатаҕа үөрэҕи ылынарын атахтыыр, онон оскуола программатын ситиспэт.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн сайдыыта бытаарбыта дьиҥинэн биллэр. Кини хойутаан хаампыт, хойутаан саҥарбыт буоллаҕына ийэ хайаан да болҕомтоҕо ылара наада. Төһөнөн эрдэ көмөлөһөр да, соччонон оҕоҕо туһалаах. Төрөппүт оҕо бырааһыгар, невролог бырааска сылдьан биричиинэтин чуолкайдатыахтаах, анал литератураны ааҕан, тустаах специалистарга сырытыннаран оҕото сайдарын туһугар үлэлэһиэн наада. Оҕону оскуолаҕа киириэн иннинэ эрдэттэн анаан бэлэмниир туһалаах.

Бытаан сайдыылаах оҕо детсадка сылдьан дьарыктарга болҕойон истибэт, биир сиргэ тэһийэн дьарыктаммат, олорбот, түргэнник сылайар, тугу да интэриэһиргээбэт. Оҕолору кытта оонньуур кэмигэр уолҕамдьы, биир тылы булбат эбэтэр наар соҕотоҕун олорор.Үксүн маны болҕомтоҕо ылбаттар. Оҕо саадыгар үөрэтиэхтэрэ, бэйэтэ сайдан, улаатан, ситиһэн иһиэ диэн эрэнэллэр. Дьэ оскуолаҕа киирэн үөрэнэн иһэн биирдэ өйдөөбүттэрэ оҕолоро хааллар хаалан иһэр. Манна киирэн элбэх ыарахаттары көрсөр. Оскуола олоҕор, кылаас коллективыгар сатаан киирбэккэ эрэйи көрөр.Төрөппүт эмиэ муодарҕыыр.Уруогун үс чааһы быһа оҥорор, тугу оҥорорун быһаарбат. Дьэ уонна төрөппүттэр оҕолорун мөҕөн киирэн бараллар. Саҥа үөрэнэн иһэн сүрэҕэлдьиир, кыһаллыбат, киһи көмөлөстөҕүнэ эрэ оҥорор дииллэр. Сотору гынан баран маннык оҕолор үөрэҕэр ситиспэт оҕолор ахсааннарыгар киирэллэр. Ардыгар кылаас оҕолорун күлүүтүгэр барыан сөп. Онтон сылтаан оҕо айманар, өһүргэнэр, өчөһөр,бэйэтин атаҕастаммыт курдук сананар. Бэйэтин намтата саныыр, уруогун толорбот, кими да кытта табаарыстаһыан баҕарбат, кэлин оскуолаҕа үөрэнэ барыан баҕарбат буолар.

Төрөппүт оҕоҕо сыһыана эмиэ араас буолар. Сорох төрөппүт оскуолаҕа киирбит оҕотун аһары кыра оҕо курдук көрөр, кини оннугар барытын оҥорон биэрэр, суумкатын хаалыыр, таҥыннарар, дьиэҕэ үлэтин оҥороругар хас биирдии дьайыытын хонтуруоллуур.Дьиэ кэргэн бары саба түһэн оҕо сатыырын да барытын бэйэлэрэ оҥороллор. Төрөппүт өттүттэн маннык сыһыан оҕоҕо олус буортулаах. Атын биир түктэри өрүтүнэн маннык оҕолорго аһары ирдэбиллээх буолуу, оҕо кыайбатын ирдээһин буолар.Оҕо ньиэрбинэйдиир, ыгыллар, бэрээдэгэ кэһиллэр, өчөһөр, бэйэтин күүһүгэр эрэммэт буолар. Төрөппүт өттүттэн оҕотугар эмиэ биир буортулаах сыһыанынан оҕоҕо аахайбаттыы сыһыаннаһыы, көҥүл ыытыы буолар. Маннык төрөппүттэр бастаан оҕолоро хайдах сайдан иһэрин өйдөөн көрбөттөр, онтон оҕото проблемаланан киирэн бардаҕына курунан куттуур, таһыйар, накаастабыл миэрэтин туттар. Кэнники ити туһалаабат буоллаҕына, наадыйбат буолар, бэйэҥ хайдах да гын, хайдах да олор диэн буолар, кинини сапсыйан кэбиһэр.

Чуолаан маннык уйлҕа өттүнэн бытаан сайдыылаах оҕолор улахан киһи көмөтүгэр олус наадыйаллар, кини личность быһыытынан сайдан тахсыытыгар үөрэҕин бастакы сыллара олус суолталаахтар. Психологтар чинчийиилэрэ көрдөрөрүнэн бастакы кылааска киирбит оҕо сүүрбэ бырыһыана үөрэнэллэригэр араас ыарахаттары көрсөллөр эбит.

Төрөппүт оҕотугар хайдах көмөлөһүөн сөбүй? Бэйэтэ да мөлтөх доруобуйатыгар эбии буортуну оҥорбот сыалтан маннык оҕолорго үөрэҕин уонна сынньалаҥын тэрийиигэ олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахтааххыт. Саҥа саҕалыыр оҕоҕо хонтуруол наада, ол эрээри кинини улахан киһини кытта кэпсэтэр курдук кэпсэтиэххэ наада. Сарсын ханнык уруоктар буолалларый? Суумкаҕар тугу уктуҥ? Эбэтэр бастаан ханнык уруогу толороҕун? Туох сорудах бэрилиннэ? Туохтан саҕалыаххыный? Маннык ыйытыылар оҕо болҕомтотун көтөҕөллөр,быһаарыныы ылынарга көҕүлүүллэр, сөптөөх суолга киллэрэллэр. Дьиэтээҕи үлэни толоруу кэмигэр сынньалаҥ хайаан да көрүллүөхтээх.Үөрэх саҕаланыытыгар оҕо 8-15 эрэ мүнүүтэ тохтоло суох үлэлиэн сөп. Чаас аҥаара буолан баран сынньалаҥ оҥоһуллар. Кини манна хамсанар, таһырдьа тахсан оонньуон сөп. Компьютерга, телефоҥҥа оонньуур, телевизор көрөр бириэмэтин кыччатыҥ.

Үөрэнэр кэмигэр кини билии, сатабыл эрэ ылбат, кини үөрэнэргэ үөрэнэр, учууталларын кытта сыһыаҥҥа, бэйэтигэр, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар сөпкө сыһыана үөскүүр, бэйэтин үөрэнээччи курдук ылынар. Бу кэмҥэ бэйэтин сөпкө сыаналанара тулалыыр эйгэтиттэн тутулуктанар.Оҕо бэйэтин күүһүгэр итэҕэйэрэ, үчүгэй туруктаах, көмүскэллээх сылдьара, тулалыыр эйгэтин үчүгэйдик ылынара уонна интэриэһэ уйулҕатын сайдыытыгар олус наадалаах.

Оҕо сатыырын, кыайарын кини оннугар барытын оҥорон, тэрийэн биэримэҥ. Оҕо кыра сааһыттан бэйэтин сатаан көрүнэр, быһаарсар, хонтуруолланар буоллаҕына, бэйэтигэр эрэллээх, эппиэтинэстээх, самостоятельнай буолуу курдук наадалаах хаачыстыбалара сайдаллар.

Маннык оҕолорго бодоруһуу, кэпсэтии олус наада. Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтиҥ.

Кини кинигэни ааҕа илигинэ аан дойдуну кытта билсиитэ төрөппүт интэриэһинэй, кэрэхсэбиллээх кэпсээниттэн саҕаланар. Кэпсээн баран оҕоҕутугар туох туһунан биллиҥ диэн ыйытыыта биэриҥ. Ыйытыы баар буоллаҕына өй-санаа үлэлиир, өй-санаа өйгө тутар дьоҕуру сайыннарар. Интэриэһинэй, оҕоҕо сөптөөх матырыйаалынан кини билэр-көрөр баҕатын, толкуйдуурга тардыһар дьоҕурун сайыннарыҥ. Үөрэххэ, билиигэ, ситиһиигэ интэриэһиргэтии оҕоҕо бэйэтигэр эрэлин үрдэтэр. Оҕоҕутун кытта куруук бииргэ буолуҥ, кыра да ситиһиититтэн үөрүҥ, хайҕааҥ, ыарахаттары туорууругар көмөлөһүҥ. Бытаан сайдыылаах оҕоҕо кэмигэр сөптөөхтүк көмөлөстөххө, бэйэлэрин саастыылаахтарын ситиэн сөп.

В.Винокурова, алын сүһүөх кылаас учуутала