Musiqa savodini o'rgatishda cholg'u asboblari bilan tanishtirish omillari

Aim.uz

Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari

Reja

1. Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari.

2. Soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda davlatning roli.

3. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo’nalishlari.

1. Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari

Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq

bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga,

muvozanatga bog’liq bo’ladi. Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita

bog’liqdir. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat

o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga

bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq

siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas

qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan

bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning ajralmas

bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq

sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza

yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini

shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli

organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig’indisidir.

Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi,

ular o’rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi.

Soliq siyosatining huquqiy asoslari sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida

O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining

davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar,

birlashmalardan olinadigan soliqlar to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «O’zbekiston

Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmaganlarning

daromad solig’i to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar

to’g’risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining

Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining

Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat bo’lgan bo’lsa, 1997 yilda qabul qilingan

O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi va O’zbekiston Respublikasining

«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o’z

kuchini yo’qotishiga olib kelgan bo’lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini

kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. «O’zbekiston Respublikasining

davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran

O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O’zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to’lash

majburiyati ham kiritilgan «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va

59

yig’imlarni to’lashga majburdirlar»1. Shuningdek respublikamiz hududida yagona

soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan

«O’zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy

qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir».2

Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi,

«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun,

qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.

Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan

ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy

rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil

etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda

amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq kontseptsiyasi

Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilgan bozor

iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasiga asoslanadi. Agar soliq kontseptsiyasi qanchalik

chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam

ta’minlanadi. O’z navbatida soliq kontseptsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy

tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o’zaro

uyg’unligiga asoslangan g’oyalarning samaradorligiga bog’liq bo’ladi.

Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va

taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati

va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati

taktikasiga bo’linadi.

Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa

oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu

esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog’liqdir.

Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin,

ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy,

demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa

davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy

munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va

shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir. g’ki boshqacha qilib

aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi

bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni

kelajakda bajarilishini ta’minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir.

Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini

ta’minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa

muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan

yo’nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.

1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T «O’zbekiston» 1992 yil 51-modda.

2 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T «O’zbekiston» 1992 yil 132-modda.

60

Soliq siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq

siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam

o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib

turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.

Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi

- mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy

joriy etish;

- amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizm

shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy

hujjatlarni takomillashtirib borish;

- soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va

ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash;

- soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni

amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish.

61

2. Soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda

davlatning roli

Yuqorida qayd qilinganidek, soliq siyosati davlat, ya’ni uning vakolatli

organlari tomonidan olib boriladi. Agar ushbu vakolatli organlar hokimiyat turi

nuqtai-nazaridan olib qaraladigan bo’lsa, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatlariga bo’linadi. Ayrim hollarda davlatning soliq siyosati Davlat soliq

qo’mitasi tomonidan olib boriladi, degan fikrlar uchraydi. Amalda esa soliq siyosati

davlat hokimiyatining barcha bo’g’inlari Qonun chiqaruvchi, Ijro etuvchi va sud

hokimiyatlari faoliyatlarining ajralmas qismi sifatida kompleks tarzda amalga

oshiriladi.

Bu hokimiyatlar tomonidan soliq siyosati quyidagi tartibda ishlab chiqiladi va

uning ijrosi ta’minlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat hisoblangan Oliy Majlis

tomonidan soliqqa oid va unga bevosita tegishli bo’lgan qonunlar qabul qilinadi,

o’zgartirish va va qo’shimchalar kiritiladi yoki ayrimlari bekor qilinadi. Demak, soliq

siyosatining huquqiy negizlari mazkur hokimiyat faoliyati bilan bog’liqdir. Ijro

hokimiyati bo’lgan Vazirlar Mahkamasi va uning bo’linmalari, Davlat Soliq

Qo’mitasi, Moliya Vazirligi, Adliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi, mahalliy

hokimiyatlar va boshqa tegishli organlar tomonidan Oliy Majlis tomonidan qonun

yo’li bilan joriy etilgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlarning

ishlash mexanizmini ta’minlashga xizmat qiluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlar orqali

ularning ijrosi ta’minlanadi. Bunda albatta ijro hokimiyatining bir bo’g’ini

hisoblangan Davlat soliq qo’mitasining soliq siyosati ijrosini ta’minlashdagi alohida

o’ringa ega ekanligini qayd etish lozim. Bundan tashqari, har yilning oxirida kelgusi

yil uchun amal qiladigan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlar

bo’yicha soliq stavkalarini tasdiqlash, o’zgartirishlar kiritish vakolati Vazirlar

Mahkamasiga berilgan. Soliq siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun

chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bo’g’inlari bilan birga sud hokimiyatining

bo’g’inlari ham alohida ahamiyatga ega. Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal

qilayotgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlarning o’z vaqtida

byudjetga kelib tushishi ustidan nazorat o’rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini

oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar qo’llanadi.

Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan muassasalar bevosita

qatnashadi, shuningdek, uni ishlab chiqishda soliq xizmati bilan shug’ullanmaydigan

sub’ektlar, aniqrog’i soliq to’lovchilar qatnashishi mumkin, ya’ni bunda soliq

to’lovchilarni o’zlarida soliqlarni takomillashtirishga qaratilgan takliflar, soliqlarni

hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif sifatida berilishi mumkin.

Soliq solish sohasidagi davlat boshqaruvining samaradorligi ko’p jihatdan

davlat apparatining turli bo’g’inlari faoliyatidagi moslashuvchanlikka bog’liq.

Vakolat har bir organning spetsifik rolini belgilaydi va bir vaqtning o’zida uning

boshqa organlar faoliyati bilan moslashuvini ta’minlaydi. Davlatning asosiy

vazifalaridan birini hal etilishi - byudjetni to’ldirish, soliq to’lovchilarning iqtisodiy

va yuridik hatti-harakatlariga ta’sir etishning u yoki bu dastagiga ega bo’lgan barcha

davlat hokimiyati organlar faoliyatining muvofiqlashtiruvisiz mumkin emas.

Ko’pgina adabiyotlarda ta’kidlanganidek, kontseptual soliq tamoyillaridan biri davlat

62

organlarining soliq siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda birgalikdagi

ishtiroki hisoblanadi.

Shuni alohida qayd etish lozimki, asosiy iqtisodiy huquqlar va soliq

to’lovchilarning erkinligini ta’minlash qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi

hokimiyatning doimiy nazorati ostida turadi. Prezident tomonidan ularning

faoliyatiga nisbatan bildiriladigan asosiy talablar bevosita soliq sohasidagi ishlarning

umumiy ahvoli, uni boshqarish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik

faoliyatini rivojlantirish va boshqalar bilan belgilanadi. Davlat soliq qo’mitasi va

boshqa soliqlar bo’yicha bevosita va bilvosita vakolatga ega bo’lgan organlar ishini

muvofiqlashtirgan holda hokimiyatning ushbu sohalari soliq solish bilan bog’liq

shaxs huquqlarini ta’minlash uchun yuqori darajali javobgarlikni o’z zimmasiga oladi

hamda ularning manfaatlari yo’lida muammoli vaziyatlarni oldini olish maqsadida

o’zaro hamkorlikning barcha jihatlarini mukammal tartibga soladi.

Qonun chiqaruvchi organ (Oliy Majlis) Konstitutsiyaning 78-moddasi 8-bandi

va «O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to’g’risida» gi qonunning 4-

moddasiga muvofiq hukumatning taqdimiga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy

to’lovlarni belgilaydi. Davlat soliq qo’mitasining vakolatiga kiruvchi masalalar

bo’yicha qonunchilikni qo’llash amaliyotini umumlashtirish asosida soliq

qonunchiligini takomillashtirishga doir takliflarni ishlab chiqish va ularni hukumatga

kiritish huquqi uning Oliy Majlis bilan o’zaro munosabatlari hukumatning ishtiroki

bilan qurilishiga yaqqol misol bo’la oladi. Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasi Davlat

Soliq Qo’mitasiga nisbatan vakolatlari bo’yicha rahbar organ hisoblanadi. Soliq

qonunchiligini qo’llash amaliyotini doimiy ravishda umumlashtirish, davlat

hokimiyati va boshqaruvining yuqori organlarini mazkur sohaning xususiyatli

jarayonlari haqida muntazam xabardor qilib borishi lozim.

Davlat soliq qo’mitasini boshqa hokimiyat organlari, tashkilotlar bilan turli

yo’nalishlarda amalga oshiriladigan o’zaro hamkorligini tahlil qilish muhim

ahamiyatga ega. Ushbu o’zaro hamkorlik o’zining yuridik tabiatiga ko’ra huquqiy

bo’lgani holda, munosabatlar predmetining o’ziga xosligi bilan tavsiflanadi. Mahalliy

hokimiyat organlari va davlat soliq organlarining o’zaro hamkorligini tartibga

soluvchi me’yorlar turli yuridik kuchga ega bo’lgan qator me’yoriy hujjatlarga

tayanadi. Umumiy xususiyatlarga ko’ra o’zaro hamkorlik Konstitutsiya me’yorlarida,

boshqa qonunchilik hujjatlarida aks ettirilgan, o’zaro hamkorlikning yanada aniq

yuzaga kelishi ko’pincha soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi

boshqa me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topgan. Mazkur davlat tuzilmalarining o’zaro

munosabatlari xususiyatiga ta’sir etuvchi ob’ektiv omil mahalliy vakillik va ijro

hokimiyati organlarining hududning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishi,

mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijro etish, mahalliy soliqlarni belgilash,

byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish masalalarini hal etish uchun

konstitutsiyaviy belgilanishi hisoblanadi. Bu bilan davlat hokimiyatini tashkil

etishning tegishli darajalarida hal etiladigan boshqaruvning barcha masalalarida, shu

jumladan, moliyaviy sohada ham yuridik vakolatlilik mustahkamlanadi.

Soliq organlari va mahalliy hokimiyat organlari o’rtasida yuzaga keladigan

munosabatlarga nisbatan o’zaro hamkorlik respublikada olib boriladigan yagona soliq

siyosatini olib borishda, soliqlar va boshqa soliqlarga tenglashtirilgan majburiy

63

to’lovlarning hudud byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bo’yicha vazifalarning

bajarilishi natijalarini tahlil qilishda ishtirok etish orqali namoyon bo’ladi.

Shu o’rinda mahalliy hokimiyat organlarining soliqlar bo’yicha vakolatlariga

qisqacha to’xtalib o’tadigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat organlari mamlakatimiz

soliq qonunchiligiga muvofiq bir qancha vakolatlarga ega bo’lib, ular o’zlarining

hududida joylashgan soliq to’lovchilarga mahalliy soliqlar va yig’imlar bo’yicha

qo’shimcha soliq imtiyozlarini belgilash, soliq stavkalarining miqdorini Vazirlar

Mahkamasi tomonidan belgilab qo’yilgan eng yuqori stavkalar doirasida belgilash

kabi vakolatlarini sanab o’tishimiz mumkin.

Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning

maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Soliqlar

bo’yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo’lib, ularning har biri

o’z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi. Bunda

vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari, jumladan, qonun chiqaruvchi,

ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat ko’rsatadi va unda Davlat soliq

qo’mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan

vazifalarni bajaradi.

64

3. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari va yo’nalishlari

Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini

shakllantirishni ham taqazo etardi. Shundan kelib chiqib mustaqillikning dastlabki

yillaridan e’tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar

izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq

hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi

shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq

siyosatining samarasi sifatida e’tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik

shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini

shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar

daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar amal qiladi.

Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston Respublikasi Soliq

Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq respublikamiz soliq tizimida

amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga tushishi qat’iy belgilab

qo’yilgan. Shuningdek Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq ayrim umumdavlat

soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha biriktirilishi yoki ulardan tushumlar

respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir

necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar kamomadini bartaraf etish maqsadida

amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda.

Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida

to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa

tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar

o’rniga birgina soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida tartiblari

ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan

- savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari;

- soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan foydalanayotgan kichik

tadbirkorlik sub’ektlari;

- qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalari;

- lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlarni

o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar;

- tadbirkorlik faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik

shaxslar (bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin

avtomatlari).

Birinchi, ikkinchi va to’rtinchi guruhlar yalpi daromadidan yagona soliq

to’laydi, uchinchi guruh yagona er solig’ini, beshinchi guruh qat’iy, ya’ni egallagan

maydoni yoki mavjud jihozlar sonidan kelib chiqqan holda soliq to’laydilar.

Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni mamlakatimiz

soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim. Chunki respublikamiz

soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim

bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib kelinmoqda.

Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari sifatida soliq

to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish mumkin.

Jumladan eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investitsiyalar kirib kelishini

65

rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini hisobga olgan holdagi

imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin.

Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki

yo’nalish korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli ijtimoiy

guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib o’rganiladi.1

Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq siyosatining

asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan qator ilmiy

asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini tubdan qaytadan

tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi yo’nalishi esa joriy etilgan

soliqlarni samarali amal qilishini ta’minlash maqsadida soliq munosabatlarini amalga

oshiruvchi tegishli muassasalarning tashkil etishga qaratildi. Xususan, dastlab

Vazirlar Mahkamasi qoshida Soliq bosh boshqarmasi tashkil etilgan bo’lsa, 1994

yilga kelib bu boshqarma Davlat Soliq Qo’mitasiga aylantirildi va uning hududiy

bo’linmalari tashkil etildi. Bundan ko’rinadiki, bozor iqtisodiyotiga o’tishning

birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy jihatlarga e’tibor qaratildi, ya’ni

soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita amalga oshiruvchi tegishli

muassasalar shakllantirildi.

Bu davrdagi soliq siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq

fiskal ahamiyat kasb etishida, ya’ni ko’proq e’tibor davlat byudjeti daromadlarini

shakllantirishga qaratildi.

Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo’nalishlariga

katta e’tibor beriladi

1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik

yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga

kirib borishiga har tomonlama yordamlashish;

2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak

bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash;

3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil

qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam

berish;

4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va

ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib

borish. Bunda «iste’mol savatchasi» ma’lumotlarini e’tiborga olish.2

Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida

yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni takomillashtirish,

bilvosita soliqqa tortish samaradorligini ta’minlash, resurs soliqlariga ko’proq e’tibor

qaratish, soliq tizimining soddaligiga erishish, davlat xarajatlarini optimallashtirish

kabilarni qayd etish mumkin.

Respublikamizda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi

sub’ektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirishga alohida e’tibor qaratish

lozimligi ko’p bora ta’kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning

1 Yahyoev Q. «Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti». T. «G’afur G’ulom» 2000. y. 26 bet.

2 Yahyoev Q. «Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti». T. «G’afur G’ulom» 2000. y. 25 bet.

66

daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi

alohida ahamiyatga ega. Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan

mablag’lar ulushining ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini

ko’paytirib borish va optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni

zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investitsiya

kiritish, xodimlar mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi.

Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha

ustuvor yo’nalish sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi

daromadlarini soliqqa tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta

sekin o’tish kontseptsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi.

Bevosita soliqlar bo’yicha soliq yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining

samaradorligini YaIM ga nisbatan ular tushumining barqaror kamayishi tendentsiyasi

ham isbotlaydi. Soliq tizimini takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa

tortishga qaratilgan. Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda,

pirovard natijada ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir

ko’rsatmaydi hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi.

Resurs soliqlari er, suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni

ta’minlovchi amaliy vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan

foydalanish va kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi.

Soliqqa tortish tizimini takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri soliq

tizimini tartibga solish, soliq turlarini kamaytirish, hisob-kitob mexanizmini

soddalashtirish va ular bo’yicha to’lov davriyligini kamaytirish hisoblanadi.

Soliq siyosati choralarini ishlab chiqishda eng muhim vazifalardan biri davlat

xarajatlarini o’z vaqtida va mo’ljallangan hajmda moliyalanishi uchun soliq

tushumlarining etarliligi hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukini kamaytirish

borasidagi siyosatni byudjetning xarajatlar qismini optimallashtirish choralari bilan

qo’shib olib borilishini taqozo etadi.1