,, Խոսք և հաղորդակցություն ,, ժամերը մայրենիի դասընթացում

§Խոսք և հաղորդակցություն¦ ժամերը մայրենիի դասընթացում

Խոսքը լեզվի իրական վիճակն է, իսկական գոյը:

Ղ. Աղայան

Հոգեբաններ Լ. Ս. Վիոտսկին, Ա. Լ.Լեոնտևը և ուրիշներ ապացուցել են, որ երեխայի հոգեկան բոլոր գործընթացները ( հիշողություն, ուշադրություն, մտածողություն, ըմբռնում) ձևավորվում են խոսքի միջոցով: Խոսքը հոգեկան բարդ գործընթաց է, որի զարգացումը կախված է մի շարք պայմաններից: Կարևորվում է շրջապատի միջավայրի ներգործությունը. երեխան սովորում է խոսել, ընդօրինակել մեծահասակներին, որոք պետք է նպաստեն երեխայի ճիշտ, հստակ խոսքի ձևավորմանը: Բանն այն է, որ երեխան վաղ տարիքից լսելով մաքուր, գեղեցիկ, ճիշտ խոսք՝ արդյունքում ձևավորում է սեփական խոսքը:

Երեխայի անձի ձևավորման և զարգացման մեջ խիստ կարևոր նշանակու­թ­յուն ունեն խոսքի և հաղորդակցության զարգացումը։ Հայտնի է, որ երեխայի մտա­ծո­ղությունն արմատական փոփոխությունների է ենթարկվում, երբ նա ունակ է դառնում լեզվական հաղորդակցության և ուսուցումը նրան սովորեցնում է տիրապետել սեփական մտքերին (Լ.Ս.Վիգոտսկի)։

Երեխայի խոսքի զարգացումը, լեզվական հաղորդակցումն ու փոխազդե­ցու­թյունն իր անմիջական միջավայրի, շրջապատի հետ, հասակակիցների և մեծա­հա­­սակ­ների հետ համատեղ գործունեությունը նրա զարգացման ամենակարևոր գրավականներն են։

Հասարակության մեջ իր տեղը գտնելու համար մարդը պետք է արդյունավետ հաղորդակցվել սովորի։ Երեխան նախ շփվում է ծնողների հետ, այնուհետև նաև այլ մարդկանց, սովորում է հաղորդակցվել համատեղ գործունեության ընթացքում։ Այդ գոր­ծու­նեությունը կարող է լինել խաղ, ուսում, իր ուժերի չափով աշխատանք։ Այդ ըն­թացքում երեխան յուրացնում է իր միջավայրի սոցիալական փորձը, հասկա­նում է, թե ինչը ինչպես է արվում, սովորում է վարքի ու գործունե­ության նոր­մերն ու կանոնները, այսինքն՝ հասկանում է, թե ինչ կարելի է անել, իսկ ինչ՝ ոչ, ում հետ ինչպես կարելի է վարվել, որտեղ իրեն ինչպես պիտի պահի և այլն։ Իր շրջապատի սոցիալական նորմերի յուրացման այս գործընթացն էլ հենց սոցիալականացումն է։

Երեխայի վաղ սոցիալականացման ամենակարևոր կողմերից մեկը նրա հա­ղոր­դակցական կարողությունների ձևավորումն ու զարգացումն է։

Հենվելով մի շարք հոգեբանամանկավարժական հետազոտությունների և մեր ուսումնասիրությունների վրա՝ կարող ենք նշել, որ խոսքային հաղորդակցման լիարժեք ուղղորդումը նպաստում է երեխաների և միջավայրի փոխհարաբերությունների ձևավորմանը, նրանց անձնային տարբեր որակների զարգացմանը:

Տարրական դպրոցն ավարտողը պետք է կարողանա՝ հայերենով հաղոդակցվել մեծահասակների և փոքրերի հետ, ընկալել ուրիշների խոսքը և արտահայտել սեփական մտքերը, կարդալ և հասկանալ գրավոր պարզ տեքստեր, գրավոր շարադրել պարզ տեքստեր, կարողանալ աշխատել համագործակցված, լինել թիմի անդամ, լինել նախաձեռնող: Պետք է կարողանա գիտակցել և արժևորել իր ազգային ինքնությունը, հարգել և ընդունել ընտանեկան ու հասարակական կյանքի արժեքները, իմանա իր իրավունքներն ու պարտականությունները, պատասխանատու լինեի իր արարքների համար, ցուցաբերեի հարգալից վերաբերմունք շրջապատի նկատմամբ, հանդուրժողականություն և զուսպ վարք ունենա: Այս բոլորի համար ուսուցիչը պետք է իրականացնի տարրական դպրոցի կարևորագույն խնդիրը՝ սովորել սովորեցնել:

ԺԱՄԵՐԸ ՄԱՅՐԵՆԻԻ ԴԱՍԸՆԹԱՑՈՒՄ

Երեխան մայրենի լեզվի կրողն է: Նա լավ թե վատ, ճիշտ թե սխալ անընդհատ հաղորդակցվում է, ճանաչում ինքն իրեն, արտահայտում իր մտքերը, փորձում հասկանալ ու հասկանալի լինել: Մայրենի լեզվի ուսուցում ասվածը պայմանական է, քանզի մարդն այն յուրացնում է ամբողջ կյանքի ընթացքում: Երեխան ծնված օրվանից արդեն կրում է մայրենի լեզուն: Կրտսեր դպրոցի խնդիրն է դառնում օգնել երեխային գրավոր և բանավոր խոսքը ճիշտ ձևակերպել, կարողանալ արտահայտել իր հույզերը, զգացմունքները ու հաղորդակցվել: Մայրենի լեզվի ուսուցումը, որպես ուսուցման հիմնական լեզու, անընդհատ է ու սերտորեն կապված է սովորողի ամենօրյա գործունեության հետ: Այն պետք է նպաստի սովորողի՝ բնականոն, անկաշկանդ, ստեղծագործող, տրամաբանող, ազատ արժեհամակարգի ձևավորմանը:

Կրտսեր դպրոցում մայրենի լեզվի խնդիրը խոսքային հմտությունների, կարդալու կարողությունների զարգացումն է: Կրտսեր դպրոցականի խոսքր զգայուն է: Խոսքը մարդկային հասարակության մեջ հաղորդակցման կարևորագույն գործոն է և ինքնահաստատման, սեփական եսը դրսևորելու, մտածողության, աշխարհընկալման կարողությունների զարգացման ամենաանհրաժեշտ միջոցը: Այդ է պատճառը, որ տարրական դասարաններում մայրենիին հատկացված ժամաքանակից, իբրև անհրաժեշտ բաղադրիչ, շաբաթական ժամերից մեկը հատկացնել աշակերտների խոսքային կարողություների զարգացման խնդիրներին՝ բաղադրիչն անվանելով :

ժամերի առանձնահատուկ հատկա­­նիշ­ներից մեկը խոսքային գործունեության հիմնական տեսակների ( կարդալ, գրել, լսել, խոսել ) ուղղությամբ կազմակերպված համակարգված և նպատակամետ աշխատանքն է: Այն ունի ուրույն խնդիրներ և նպատակներ: Գրաճանաչության դեռևս նախաայբբենական փուլից սովորողների խոսքի և հաղորդակցման խնդրի պատշաճ կարևորության ընդունումը մանկավարժներին

մղել է փնտրտուքի, և ծնել բազում հնարների մի ամբողջ զինանոց: Դրա

կիրառումը միտված է կրտսեր դպրոցում երեխայի խոսքի զարգացմանը,

միջավայրում հաղորդակցման, իր հույզերի մասին տարբեր արտահայտման

ձևեր օգտագործելու կարողությունների զարգացմանը:

Այս ժամերի արդյունավետ կազմակերպումը կնպաստի հաջողությամբ

իրականացնել լեզվի ուսուցման հաղորդակցական և գործառութային

մոտեցումը և կնպաստի աշակերտների խոսքի արդյունավետ զարգացմանը:

ժամերի կառուցվածքը պայմանավորված

է ուսումնական խնդիրների և խոսքային իրավիճակների բովանդակությամբ

և նպատակներով:

ժամերին տեղ են գտել կառուց-

վածքային այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են.

• հաղորդակցական նպատակի սահմանում և դրա իրագործման խոսքային միջոցների ընտրություն,

• խոսքային իրավիճակի ներմուծում և խոսքի դրդապատճառի ստեղծում,

• ուսումնական խնդրի որոշում և դրա լուծման եղանակների ու քայլաշարերի որոշում,

• ուսումնական և խոսքային գործունեության կազմակերպում՝ գրավոր և բանավոր ձևերով արտահայտվելու միջոցով,

• ստեղծված տեքստերի և բանավոր պատումների ստուգում և վերլուծություն՝ հետագա շտկողական աշխատանքով,

• Խոսքի իրականացված նպատակների ընդհանրացում և եզրահանգում:

Տարրական դպրոցի տարբեր դասարաններում

­ թյուն ժամերին նպատակահարմար է աշխատանքներն այնպես կազմա-

­­ կերպել, որպեսզի առաջադրանքներն ապահովեն այս կամ այն կարողու-

թյան ու հմտության աստիճանական զարգացումն ու խորացումը :

2-4 դասարաններում ժամերին աշա-

­­ կերտներիս առաջադրում եմ հետևյալ առաջադրանքները.

Առաջադրանք 1.

I դասարան

Հարցեր հաղորդակցման համար / նախաայբբենական փուլ/

Տանը երբևէ մենակ մնացե՞լ եք:

Ինչո՞ւ են մարդիկ շփվում:

Ինչպե՞ս են անցնում քո ծննդյան տոները:

Ընտանեկան տոնախմբություններ:

Սեպտեմբերի մեկ:

Ի՞նչ ես տեսնում նկարում:

Պատմիր այն մասին, ինչը այդ օրը եղել է, սակայն չի երևում նկարում:

Առաջադրանք 2.

1-2-րդ դասարաններ

Խոսքային և ոչ խոսքային հաղորդակցություն

Կարդա՛, արտագրի՛ր` բառերի մի մասը նկարելով:

Լռություն

Մի գետակ կար: Նրա վրա միշտ աղմկում էին նավերը: Իսկ գետակը չէր սիրում աղմուկ: Եվ մի օր ալեկոծվեց, և նավերը սուզվեցին: Եվ այդ օրվանից գետակում տիրում էր լռություն:

Առաջադրանք 3.

Շարունակել թևավոր մտքերը (կամ առածները).

Ինչքան էլ գիտուն լինես, …..

Խոսք կա`……………..,

Խոսք կա`………………:

Աշխատանքը մայրն է…………….:

Կարոտից է առաջ գալիս ……………………:

Օտար տեղ ապրողի համար…………………..:

Առաջադրանք 4.

Շարունակի՛ր

Քաղցած ուղտ

Քաղցած

Քաղցած

Քաղցած

Քաղցած

դեղին անապատ

անապատ

անապատ

անապատ

Առաջադրանք 5.

2 դասարան

Աշակերտի` դատողական տեքստի շարադրման օրինակ

Նամակ ուլիկին

Սիրելի ուլիկ ջան: Երբ ես կարդացի քո մասին, իմ տրամադրությունը շատ բարձրացավ: Երբ ես կարդում էի և հասա այն մասին, որ գայլը դուռը թակում է, ես շատ վախեցա, որ դու դուռը բաց կանես, և քո մայրը կտխրի: բայց բախտս բերեց, որ դուռս բաց չարիր, և քո մայրը չտխրեց:

Արի՛ նամակ գրենք գալին:

Նամակ գայլին

______

Այստեղ գրի՛ր գայլի հասցեն.

Իսկ այստեղ գրի՛ր քո հասցեն.

Առաջադրանք 6.

Բարեկիրթ հաղորդակցություն

Հիշի՛ր և գրի՛ր / կամ տեքստից դուրս գրիր/ հեքիաթներում հանդիպող ողջույնի ձևեր:

Գրի՛ր հրաժեշտին օգտագործվող բառեր.

Առաջադրանք 7.

2-րդ դասարան

Պոչատ աղվեսը

Հիշի՛ր «Պոչատ աղվեսը» հեքիաթը և պատասխանի՛ր հետևյալ հարցերին:

Ո ՞վ……………………………………………

Ո ՞ւմ…………………………………………

Ի ՞նչ………………………………………….

Ի նչո՞ւ……………………………………….. է ասում

Ի՞նչ նպատակով…………………………..

Ե՞րբ………………………………………….

Ինչպե՞ս…………………………………..

Առաջադրանք 8.

1-2 դասարան

Բաց թողնված բառերի փոխարեն անհրաժեշտ նկարը նկարի՛ր և կարդա՛:

ծաղիկ ոզնի բարև անտառ

Մի ………… կար, մի բարի…….: Այնտեղ շատ………….կային: Մի օր………… ելավ և ……….. տվեց: ……..շատ զարմացան, և նրանք էլ ասացին`…………:

Այդպես նրանք բարեկամացան:

Այս առաջադրանքների միջոցով աշակերտներս կարողանում են կապակված խոսք և պատմություններ հորինել, համապատասխան լեզվական միջոցներ կիրառելով՝ պատմելու կարողություններ ու հմտություններ ձեռք բերել: Ձևավորվում է բարեկիրթ շփում, հաղորդակցության կարողություններ և հմտություններ:

Բարեկիրթ շփման, հաղորդակցության կարողությունների զարգացումը տարրական դասարաններում մի քանի խնդրի լուծում է ենթադրում.

• տարբերակել բարեկիրթ և ոչ բարեկիրթ խոսքն ու պահվածքը, բարեկիրթ խոսքի հնչերանգը,

• իմանալ բարեկիրթ, սիրալիր բառեր, բառակապակցություններ

• կարողանալ կիրառել դրանք խոսքային տարբեր իրավիճակներին համապատասխան:

Տարրական դասարաններում ժամերի ուսուցման նյութերը և նպատակները:

Հենվելով մի շարք հոգեբանամանկավարժական հետազոտությունների և մեր ուսումնասիրությունների վրա՝ կարող ենք նշել, որ խոսքային հաղորդակցման լիարժեք ուղղորդումը նպաստում է երեխաների և միջավայրի փոխհարաբերությունների ձևավորմանը, նրանց անձնային տարբեր որակների զարգացմանը:

Եզրակացություն

Այսպիսով լեզվի տիրապետման իմաստը ոչ միայն և ոչ այնքան լեզվական և մշակութային գիտելիքների յուրացումն է, որքան այդ գիտելիքների հիման վրա խոսքային գործունեության ակտիվ տիրապետումը:

ժամերի կառուցվածքը պայմանավորված է ուսումնական խնդիրների և խոսքային իրավիճակների բովանդակությամբ և նպատակներով:

Վերը նշված խնդիրները միտված են արդյունավետ խոսքային կարողությունների ձևավորմանն ու զարգացմանը, ուստի նաև` արդյունավետ շփվող և հաղորդակցվող

անձի ձևավորման:

Գրականության ցանկ

1. Գ. Թորոսյան, Կ. Թորոսյան, Հ. Խաչատրյան
2. Նախաշավիղ
3. Հանրակրթության պետական չափորոշիչ

16