Есімдік туралы түсінік

Есімдік - заттың атын, сынын, санын я олардың аттарын білдірмей, олардың орнына жұмсалатын, есімдер тобына жататын сөз табының бірі.

А.Ысқақов

Есімдік - лексика-семантикалық сипаты, морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы. Есімдіктер- мағынасы тым жалпы сөздер.

Қазақ тілі грамматикасы

Есімдіктердің шығу төркіні

Есімдіктер шығу төркіні жағынан 2 топқа бөлінеді:

• Өте ерте заманнан келе жатқан байырғы түбір есімдіктер: мен, сен, ол, біз, сіз, қай? кім? не? міне, бұл, сол, т.б.

2. Соңғы кездерде туып қалыптасқан есімдіктер:

2.1 Лексикалық жолмен жасалған: бар, біреу, бүкіл, түгел, әр, күллі, пәлен.

2.2 Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған: мына-у, ана-у, сона-у; барлық, барша, қанша, неше, қандай, нешінші.

2.3 Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған: бірдеңе, бірнеше, кейбіреу, әлдекім, ешкім, кімде-кім, қай-қайсы, т.б.

Есімдік

Субстантивтік-

заттық ұғымдағы

сөздер

Атрибутивтік-

заттың белгісі

ұғымындағы

сөздер

• Субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есімдер сияқты көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліп те қолданылады. Мысалы: сендер, менің, кімге?
• Атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында қолданылып тұрғанда, түрлену формаларының ешқайсысын қабылдамайды. Мысалы: бұл, сол, қай? Түрлену формалары атрибутивтік есімдіктерге тек субстантивтенген жағдайда ғана қосыла алады.

Жіктеу

Сілтеу

Белгісіздік

Есімдік

Сұрау

Болымсыздық

Өздік

Жалпылау

Жіктеу есімдіктері

• Әрқашан белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылатын сөздер.

• Ол сөзі адамды көрсететін болса, жіктеу есімдігі болады: Ол оқудың жайын сұрады. Ал егер заттар мен құбылыс, іс-әрекет, сан-сапа, т.б. көрсететін болса, сілтеу есімдігі болады: Ол жарыста бәйгеге түсе алатын білімділер, зейінділер.

Жекеше түрінде

Мен - сөйлеушіні көрсетуші

Сен, сіз - тыңдаушыны көрсетуші

Ол - бөгде кісіні көрсетуші сөздер

Көпше түрде

Біз, біздер - сөйлеушіге тән топты көрсетуші

Сендер, сіздер - сөйлеушінің сөзі арналған топты көрсетуші

Олар - бөгде топты көрсетуші сөздер

Жіктеу есімдіктері әрқилы морфологиялық түрлендіруші формаларды қабылдай алады.

Атау мен

Ілік менің

Барыс маған

Табыс мені

Жатыс менде

Шығыс менен

Көмектес менімен