Հայոց պատմություն

Համալիրը

Համալիրը

Գառնիի ամրոցը Հայաստանի վաղ շրջանի նշանավոր հուշարձաններից է՝ կառուցված Հայաստանի ամենագեղատեսիլ վայրերից մեկում։ Ազատ գետի կիրճում եռանկյունաձև բարձր հրվանդանի վրա կառուցված համալիրը երկու կողմերից պաշտպանված է 100 մ բարձրությամբ ուղղաձիգ ժայռերով, որոնք միանում են 180 մ երկարությամբ պարսպապատով։

Ամրոցի հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ. հնագիտական պեղումների ժամանակ բացվել է վաղ բրոնզեդարյան բնակատեղին` կացարաններով և բազմաթիվ գտածոներով։ Ուրարտական շրջանում (Ք.ա. 8-6-րդ դդ.) ամրոցի պարսպապատերն ամրացվել են և կանգնեցվել է տաճարի` 1-ին դ. կառույցի նախատիպը։

Ամրոցի այժմյան կառույցը ստեղծվել է Ք.ա. 3-2 դդ., երբ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան նվաճումներին զուգընթաց հելլենիստական մշակույթը թափանցել էր նաև Հայաստան։ Արտաքին պատերից մի քանիսը և որոշ հիմքեր վերաբերում են հենց այս ժամանակշրջանին, բայց ամենահայտնի կառույցները` Միհրի տաճարն ու արքունի բաղնիքը, կառուցվել են 500 տարի անց` Արշակունյաց Տրդատ Ա թագավորի գահակալման շրջանում։

Սա մի ժամանակաշրջան էր, երբ հռոմեացիները Մերձավոր Արևելքի համար երկարատև պայքար էին մղում պարթևների հետ, իսկ Հայաստանը դարձել էր մարտադաշտ հակամարտող կողմերի համար։ Ուժերից յուրաքանչյուրը աջակցում կամ տապալում էր ախոյանին` մինչև 54 թ., երբ Տրդատ Ա-ն տապալեց Հռոմի թեկնածուին։ Ի պատասխան` 57 թ. Հռոմը ներխուժեց Հայաստան, իսկ 58 թ. հիմնահատակ ավերեց մայրաքաղաք Արտաշատը։ 62 թ. հռոմեացիներն արդեն գրեթե գրավել էին Հայաստանը, երբ Տրդատ թագավորի բանակը շրջապատեց նրանց զորքերն ու ջախջախեց Խարպուտի /Խարբերդ/ մոտ։ Պարթևների ճնշման տակ Տրդատը հռոմեացիների հետ հաշտություն կնքեց. իր թագը հանձնեց Ներոնին` հուսալով հետ ստանալ Հռոմում։ Հռոմում Ներոնից հետ ստանալով իր թագը` Տրդատը, ծնկի իջնելով նրա առջև, ասել է`

«Տեր… Ես եկել եմ մոտդ, իմ աստված, երկրպագելու քեզ, ինչպես Միհրին. Այն բախտը, որ ինձ համար ես ընտրել, թող իմը լինի, քանզի դու ես իմ բախտն ու իմ ճակատագիրը» (Dio, LXII; VIII հատոր)

Պլինիոս Ավագը պատմում է, որ հայոց թագավորը Ներոնին մոգական ծեսերի է ծանոթացրել, և ահա այդ ժամանակ է, որ Միհրի պաշտամունքը մուտք է գործել Հռոմի դիցարան։ Հայաստանի ավերված մայրաքաղաքի վերականգնման նպատակով Ներոնը Տրդատին տալիս է երկու միլիոն դինար և հռոմեացի ճարտարագետներ։ Ի պատիվ Ներոնի` վերականգնված մայրաքաղաքը Տրդատը Ներոնիա անվանեց։ Այդ նույն ժամանակաշրջանում, մոտավորապես 66 թ., Տրդատը պատվիրում է Գառնիում կառուցել Միհրի տաճարը, որն այնուհետ 72 թ. վերակառուցվում է և ընդլայնվում։ Տրդատը նաև իր քրոջ` Խոսրովադուխտ թագուհու համար պալատ է կառուցում, որի մասին վկայում է պահպանված հին հունարեն արձանագրությունը. արձանագրության մեջ Տրդատն ինքն իրեն կոչում է «արև» («Հելիոս») և «Մեծ Հայքի գերագույն տիրակալ»։

Համալիրը բաղկացած է պարսպապատերից, արքայի կայազորի և սպասավորների համար նախատեսված շինություններից, Միհրի տաճարից (1-ին դ.) և արքունի բաղնիքից (3-րդ դ.)։

Գառնիի ամրոցը, Պատերի կառուցումը

Գառնիի ամրոցը

Ամրոցի մուտքը պաշտպանված է քարե պարսպով` կատարված կիկլոպյան շարվածքով (պատերի հաստությունը` 2 մ)։ 12-14 մ բարձրությամբ պարսպի պատերից այսօր պահպանվել է 2-4 մ բարձրությամբ հատվածը։ Շինանյութը սրբատաշ որձաքարն է` չոր, առանց շաղախի։ Շարվածքի մեծակտոր քարերը իրար ամրացված են երկաթյա գամերով։ Հատկապես Հռոմեական դարաշրջանում կատարելության հասած շինարվեստը հաճախ հիմք է տվել ենթադրելու, որ Գառնիի պարիսպը կառուցվել է հենց այդ շրջանում։

Մինչդեռ այս տեխնիկան լայնորեն տարածված էր նաև Մերձավոր Արևելքում, և պարսպի հիմքի առաջին քարերը դրվել են Ք.ա. 3-րդ հազարամյակում։ Պարսպի մեծ մասն ավերվել է 7-րդ դարում, երբ Հայաստանը ենթարկվեց արաբական արշավանքների։ 10-րդ դարում, սակայն, այն վերականգնվել է, ինչի մասին վկայում են մուտքի քարերին պահպանված միջնադարյան արձանագրությունների հետքերը։

Պատերի կառուցումը

Կառուցողական արվեստը կատարելագործվել է դեռ բրոնզի դարում, երբ բնակավայրերի, քաղաքների ու ամրոցների շուրջը կառուցում էին կիկլոպյան շարվածքով պարսպապատեր։ Հսկա պատերը կառուցվում էին ահռելի մեծության քարերից։ Դրանք կոչվել են կիկլոպյան, որովհետև հնագետների ենթադրությամբ միայն առասպելական Կիկլոպները կարող էին տեղաշարժել չափազանց ծանր այս քարերը։ Հելլենիստական դարաշրջանում անհրաժեշտությունը վերածվեց արվեստի և պարսպապատերը սկսեցին դիտարկվել որպես բնապատկերի հարդարանքի տարր։ Դրա անհերքելի ապացույցը Ք. ա. 2-րդ դարում Արտաշատի պարիսպներն են ` հարդարված սպիտակ գույնով։

Գառնիի պարսպի քարերը պահպանել են իրենց բնական տեսքը՝ հռոմեացիներից փոխառնելով առանց կրաշաղախի, երկաթե կապաններով քարերը շարելու տեխնիկան։ Պարիսպն ամրացնելու նպատակով քարերը շարվում էին մեկընդմեջ երկար ու կարճ կողմերով։ Արդյունքում դրանք և գեղեցիկ էին, և ամուր. ենթարկվելով շարունակական ներխուժումների` Գառնիի պարիսպները պատմության քննությանը դիմացան շուրջ 500 տարի։ Ներկայումս պարիսպը վերականգնված է և ընդարձակվել է լայն դարպասով։

Գառնիի կայազորն ու խաչքարերը

Գառնիի կայազորը

Աջ կողմում` ցածրադիր բլրի վրա պահպանվել են արքայական կայազորի կացարանների հիմքերը, որոնք թվագրվում են 3-4 դդ.։ Գլխավոր շինությունը կրկնում է պալատական շենքի հորինվածքը, շինության ներքին տարածությունը ջլատվում է փայտե մույթերով և քառանկյուն հարթ որմնասյուներով, որոնք կրում են գլանաձև թաղը։

Կայազորը պաշտպանում էր արքայական ընտանիքը, երբ վերջինս նստավայրում էր, ինչպես նաև ապահովում էր թագավորական ընտանիքի անվտանգությունը ցանկացած վտանգի դեպքում։

Խաչքարերը

Բլրի վրա, շրջակայքում, պահպանվել են պեղումների ընթացքում հայտնաբերված խաչքարեր և քարակոթողներ։ Ուշագրավ է բրոնզի դարով թվագրվող վիշապը [վիշապաքարը], որի պաշտամունքը բնորոշ էը նախաքրիստոնեական Հայաստանին։ Տեղադրվելով հիմնականում ջրի ակունքների մոտ` վիշապները կերտվում էին միակտոր քարից, ձկնակերպ, մկանուտ պոչով` վրան օձ, ցուլ, խոյ, արագիլ և այլ կենդանիներ։Քրիստոնեության տարածման ժամանակաշրջանում վիշապաքարերի մեծ մասը ոչնչացվեց և/կամ օգտագործվեց որպես շինանյութ` վաղ շրջանի շատ խաչքարերի կերտման և/կամ եկեղեցական շինարարության նպատակով։

Այս խաչքարերը ներկայացնում են խաչքարային արվեստի զարգացումը` վաղ քրիստոնեությունից մինչև միջնադար։

Հիմնադրման վիմագիրը

Ձեր առջև Գառնիի հիմնադրման վիմագիրն է` վերնամասում մեծ խաչքարով և հին հունարեն արձանագրությամբ։ Վերջինը վկայում է, որ հեթանոսական տաճարն ու պալատական շենքերը կառուցվել են 1-ին դ։ Արձանագրության մեջ մասնավորապես ասված է.

«Հելիո~ս։ Տրդատ Մեծը` Մեծ Հայքի թագավորը, երբ տիրակալը կառուցեց ագարակը (պալատը,) թագուհու համար և այս անառիկ ամրոցը իր թագավորության 11-րդ տարում, լինելով մեծ սպարապետի նվիրյալը՝ Մենեուսը Տիրոջ թույլտվությամբ, ի նշան երախտագիտության, վկայի` Մաթևոսի ներկայությամբ [գնել է]… »։

Արձանագրությունը վերաբերում է Տրդատ Ա-ի թագավորության 11-րդ տարվան, ինչը հաստատվում է նաև գրավոր այլ աղբյուրներով. այդ մասին են փաստում նաև հույն-հռոմեացի պատմիչներ Դիոն Կասսիոսն ու Տակիտոսը` իրենց աշխատություններում պատմելով Տրդատ Ա-ի՝ Հռոմ կատարած այցի մասին, ուր նա 65 թ. հանդիսավոր պայմաններում Հռոմի կայսր Ներոնի կողմից ստացել է Հայաստանի թագը. հայոց թագավորը կայսեր կողմից շռայլորեն պարգևատրվել է` ի հատուցումն Կորբուլոնի կողմից Հայաստանի մայրաքաղաք Արտաշատի ավերման և 59-60 թթ. հռոմեական լեգեոնների կողմից դեպի Հայաստան ավերիչ արշավանքներ վարելու։

Ուշագրավ է, որ Հելիոս հունարենից թարգմանաբար նշանակում է արև, նույն կերպ է թարգմանվոոմ նաև Միհր անունը. Միհրի կուռքը կանգնեցված էր Գառնիի տաճարի աղոթասրահում։

Արձանագրությունն արված է մեծ քարաբեկորի ոչ թե դիմահայաց, այլ կողային մակերեսին։ Ավելի ուշ` քարի վերնամասում խաչքար է փորագրվել։ Մինչև պեղումների ընթացքում խաչքարի հայտնաբերումը, արձանագրության մասին որևէ հիշատակում չի եղել և դրա գոյությունն անհայտ է եղել գիտական հանրությանը։ Արձանագրության նշանակությունը հատկապես կարևորվում է տաճարի թվագրման տեսանկյունից. այն փաստում է, որ տաճարը կառուցվել է 1-ին դ., և պարզաբանում Տրդատ Ա-ին Տրդատ Բ-ի հետ շփոթելու պատմաբանների բանավեճը։

Միհրի տաճարը

Տաճարը գտնվում է հրվանդանի հարավային եզրին և հելլենիստական ճարտարապետության ամբողջական պահպանված միակ օրինակն է Հայաստանում։ Ավերվել է 1679 թ. երկրաշարժից պարսպապատերի հետ միաժամանակ։ Վերակառուցումը սկսվել է 1949 թ.։

Տաճարը նվիրված է եղել Միհրի` Մերձավոր Արևելքում, իսկ նախաքրիստոնեական ուշ շրջանում՝ նաև Հռոմեական կայսրության գլխավոր աստծո պաշտամունքին. Միհրը հունարեն Հելիոս բառի համարժեքն է, որ նշանակում է արև կամ արևի աստված, և նույնանում է վաղ վեդայական Միտրե կամ պարսկական Միհր/Մեհրե աստվածների անվան հետ։

Որոշ աղբյուրներում այն հենց Հելիոսի տաճար է անվանվում։ Ենթադրվում է, որ այս աստվածությունը սկիզբ է առել Հնդկաստանում, այնուհետև բրոնզի և երկաթի դարերում թափանցել Պարսկաստան և Հայաստան` արդեն զրադաշտական տարբերակով։ Ք.ա. 3-2-րդ դ. Ալեքսանդր Մակեդոնացու զորքերը Միհրի պաշտամունքը տեղափոխեցին Հունաստան, ուր դրա մանիքեական տարբերակը միախառնվեց հունականի հետ։ 1-ին դ. հունական լեգեոնները Հայաստանում և Պարսկաստանում հանդիպեցին Հելիոս աստծո երկրպագության առավել վաղ տարբերակին և տարան այն Հռոմեական կայսրություն, ուր և Միհրի պաշտամունքը կրկին կյանքի կոչվեց։

Գառնիի տաճարը կառուցվել է ուրարտական տաճարի տեղում։ Ինչպես և Էրեբունու Սուսի տաճարը, այն կրկնում է վերջինի հատակագծային չափսերը (5.05 x 7.98 մետր)։ Կառուցված է հյուսիս-հարավ` ի հակադրություն տաճարները արևելք-արևմուտք ուղղվածությամբ կառուցելու Հայաստանում ընդունված ձևին, ինչն այնուհետև քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ լայնորեն կիրառվեց` խորանը միշտ արևելյան կողմում տեղադրելով։

Տաճարի հորինվածքը հունահռոմեական ոճի իոնական պերիպտերոս է` նախնական կառույցը վեր է խոյացել 3 մ բարձրություն ունեցող որմնախարսխի վրա։ Հյուսիսային կողմում կազմակերպված լայն (8 մ) աստիճանաշարը (9 աստիճան) տանում է դեպի ներս, ուր սրբարանն է։ Աղոթասրահի մուտքին պահպանված արաբերեն արձանագրությունը տեղեկացնում է Գառնիի ամրոցի գրավման և տաճարը մզկիթի վերածելու մասին։ Ողջ պարագծով մեկ տաճարը պարփակված է վերնամասում հոյակերտ խոյակներով ավարտվող սյունաշարով` կազմված 24 սյուներից (ճակատներում` 6-ական, կողերում` 8-ական)։ Կատարմամբ եզակի է սյունաշարի վրա հենվող հորիզոնական գոտին` անտաբլեմենտը, որի քովթարն (արխիտրավ) ու ծոփորը (Ֆրիզ) կախված են խոյակների վրա։ Ուշագրավ է, որ կենդանական և բուսական պատկերների (առյուծ, տերև) հյուսածո զարդերով քանդակված ծոփորը կերտված է միակտոր քարից։

Զարդաքանդակներում ականթի տերևների հետ պատկերված են ծաղիկներ, վարդյակներ, խաղող, նուռ և Հայաստանին ու տարածաշրջանին բնորոշ այլ բույսեր։ Թաղակապ ծածկն ունի բարդ հարդարանք, ինչը զանազանվում է Հռոմեական կայսրության արևմտյան շրջաններում հիմնական հանդիպող ոճից։ ճարտարապետական հորինվածքից անբաժան Միհրի տաճարի գեղարվեստական հարդարանքը իրավամբ թույլ է տալիս դասել տաճարը հունահռոմեական ոճի լավագույն օրինակների շարքին. ինչպիսիք են Նիմայի տաճարը, Միներվա Մեդիկան Հռոմում, Ապոլլոնի տաճարը Սագալասում, Միհրի տաճարը Կրեմնայում և Ասկլեպիոսը Պերգամոսում։

Սրբազան երկրաչափությունն ու Գառնիի տաճարը

Սրբազան երկրաչափությունն ու Գառնիի տաճարը

Հին հայերն իրենց կյանքը կառուցում էին բնության օրենքներին համապատասխան` մանրակրկիտ ուսումնասիրելով իրենց կյանքը կառավարող սեզոնային մակընթացություններն ու տեղատվությունները։ Գարնանային հեղեղումն ու ամառային անձրևը կանխատեսելը շատ ավելին էր` քան մոգություն. այն կենսական նշանակություն ուներ մշակույթի գոյատևման համար։ Կրոնը տարերքների վերահսկումը հավասարազոր էր համարում աստվածների վերահսկմանը. հաճոյանալ աստվածներին և այս կերպ զսպել մարդկանց դեմ ուղղված նրանց ցասումը, որը կարող էր արտահայտվել ջրհեղեղների, երաշտի կամ ժանտախտի ձևով։

Հին Հունաստանում պյութագորասցիների կողմից կատարելության հասցված սրբազան երկրաչափությունը լայնորեն կիրառվում էր Մերձավոր Արևելքում և Հին Հռոմում։ Գառնիի տաճարն այս համոզմունքի կատարելագործված արտահայտությունն է` կառուցման ընթացքում չափումների և երկրաչափական պատկերների կիրառման շնորհիվ։

Սրբազան երկրաչափություն

«Երկրաչափություն» գրեթե բառացիորեն նշանակում էր կապ աստվածների հետ։ Երկրաչափությունը նաև ձեռքով իրեր պատրաստելու հիմնական գործիքն էր։ Ինչ-որ առարկա ստեղծելիս, գուցե ենթագիտակցորեն, առաջնորդվում ենք երկրաչափության օրենքներով, որի հիմքում ընկած է էլ ավելի հին հմտություն, այն է` չափելու, կամ հաշվելու կարողությունը։ Հին աշխարհում այս գիտելիքը համարվում էր մոգություն և, որպես այդպիսին, համարվում կրոնի սպասավորների մենաշնորհը։Սրբազան երկրաչափության մեջ թվերը զուգորդվում են երկրաչափական մարմինների հետ` կազմելով ներդաշնակ ամբողջություն։ Գաղափարը մարդկությանը տիեզերական ամբողջության հետ վերամիավորելու մեջ էր։

Սրբազան թվերը հատուկ խորհրդանշական նշանակություն ունեին. մեկը խորհրդանշում էր տիեզերքը, երկուսը ներկայացնում էր բաժանում, չորսը` տարվա չորս եղանակները, յոթը զուգորդվում էր երկնային էակների և հոգևոր ուժերի հետ, ութը խորհրդանշում էր նոր կյանք։

Սրբազան թվերից էին երեքը, որը խորհրդանշում էր սուրբ երրորդություն (Հին Հռոմում` Յուպիտերը, Յունոնան ու Միներվան, իսկ Հայաստանում` Արամազդը, Անահիտն ու Վահագնը), վեցը` կատարելություն, ինը (3x3) ամենասուրբ թիվն էր։ Տաճարի նախագծի հիմքում ընկած են այս թվերը կամ նրանց համադրությունները։

Նրանց կարևորությունը խարսխվում է միստիկական հավատի մեջ. եթե չափումներ կատարելիս օգտագործեիր այս թվերը կամ դրանց հետևեիր որոշակի օրերին և տարբեր կապակցություններում, ապա կնշանակեր` հաճոյանալ աստվածներին`դառնալով նրանց մետաֆիզիկական ընտանիքի անդամ։

Գառնիի տաճարը տիեզերքի կառուցվածքի վերարտադրումն է` սանդուղքի 9 աստիճանները տանում են դեպի բարձր պատվանդանը (դրախտը) և դեպի գլխավոր մուտքը (ինը 3 անգամ 3-ն է կամ 3 անգամ Սուրբ երրորդություն)։ Տաճարի սյուների տրամագծի հարաբերակցությունը միջսյունային տարածության հետ հավասար է 1։3 (1-ը տիեզերքի առաջնային թիվն է, իսկ 3-ը խորհրդանշում է Սուրբ երրորդությունը)։ 24 սյունը խորհրդանշում են ամպերը կամ գոլորշիներ (եթե 2+4, կստացվի 6` կատարյալ թիվը, 24 = 8 x 3, կամ ըստ սրբազան երկրաչափության` կյանք բազմապատկած Սուրբ երրորդություն. Աստծու պարգևած կյանքը), իսկ առաստաղը` երկնային կամար։

Սյուների դասավորությունը. 6-ական սյուն երկու ճակատներում (6-ը համարվում էր կատարյալ թիվ) և 8-ական կողային սյուներ (8-ն 1-ին թիվն է 7-ից հետո և խորհրդանշում է կյանքը)։

Պատկեր 1 Այստեղ տաճարի ճակատը պատկերված է երկրաչափական մարմիններով։ Շրջանը կարելի է տանել` սկսած առաջին աստիճանից բարձրացնելով մինչև քիվի վերին եզրը։ Ուշադրություն դարձրեք, թե ինչպես է շրջանը հատվածների բաժանվում երևակայական գծերով, որոնք անցնում են շենքի հիմնակետերով։ Երկու կատարյալ հավասարակողմ եռանկյունիները ձեր ուշադրությունն ուղղում են դեպի հաջորդ երեք հավասարակողմ եռանկյունիները, որոնք իրենց հերթին տանում են դեպի մի այլ խումբ եռանկյունիների. 6 եռանկյունի 3 կողմով (6x3 կամ 18 կամ, 1+8 = 9)։ Երեք եռանկյունուց բաղկացած յուրաքանչյուր խումբ միասին ունի 9 կողմ, այսինքն` 9 = 3 x 3 (կրկնակի սրբազան թիվը)։

Պատկեր 2-ում աղոթասրահը պատկերված է երևակայական գծերով` կազմելով կատարյալ շրջան (1 = միավորող ամբողջություն), ներսում գծված 6 շրջանների հետ (3+3` կատարյալ թիվ)։ Ստորին 4 շրջանները այնտեղ են, որտեղ արձանն ու սուրբ կրակն էին տեղադրված։ Ստորին շրջաններով տարված գծերը ստեղծում են 3-ական կատարյալ եռանկյունիների 3 խումբ ` ամրապնդելով տաճարի արտաքին հորինվածքը. թիվ 9-ը։ Եռանկյունիները հատվում են այնտեղ, որտեղ կուռքն էր տեղադրված` կենտրոնանալով նրա դեմքի վրա։ 8 և 5 թվերը հաճախ կրկնվում են գծերի չափսերում։ 8-ը կյանքի խորհրդանիշն էր, հարության օրը, աստծո հանգստյան օրը, և խորհրդանշում է երկրի պատմության սկիզբը։

Որոշ մշակույթներում 5-ը ավետում է անհաջողություն, բայց հույների ու հին հայերի համար այն նաև խորհրդանշում էր հնգանիստը և արարման խորհրդանիշն էր (ձեռքի հինգ մատերը)։ Ուշադրություն դարձրեք, որ աղոթասրահի ներսում հորիզոնական գծերի երկարությունը միշտ հավասար է 5-ի, իսկ ուղղահայացների երկարությունը 8 է։

Սուրբ Սիոն եկեղեցին, «Մաշտոց Հայրապետ» եկեղեցին

Սուրբ Սիոն եկեղեցին

Տաճարին կից պահպանվել են Սուրբ Սիոն եկեղեցու ավերակները։ Կառուցվել է 659 թ. (պատվիրատու` Ներսես Գ Շինող կաթողիկոս)։ Եկեղեցու ավերակները բացվել են 1907-1911 թթ. մասնակի պեղումների ընթացքում, իսկ 1949 թ. իրականացված պեղումներից հետո հուշարձանի պահպանված հիմնապատերը բացվել են ամբողջապես և մաքրվել հողից։

Սուրբ Սիոնը խաչաձև կենտրոնագմբեթ բոլորաձև կառույց է, համարվում է Զվարթնոցի տաճարի փոքրացված օրինակը։ Չորս միանման խորանները կազմում են հավասարաթև խաչ, որի թևերի միջև տեղավորված են քառանկյուն հատակագծով մեկական ավանդատներ Կառույցն արտաքուստ շեշտված է պայտաձև ելուստներով, ինչը խաչաձև հատակագծի շնորհիվ թույլ է տալիս կառույցն իրական չափերից առավել ընդարձակ ընկալել։

Կենտրոնական սրահը կազմում է գմբեթատակ քառակուսին։ Մուտքերը երկուսն են` հարավից և արևմուտքից։ Եկեղեցու կառույցն արտաքինից ներառնված է 24 մ տրամագծով 24 կողանի եռաստիճան կորագիծ գետնախարիսխներ ունեցող բազմանիստ ծավալի մեջ։ Սկզբնական կառույցից ներկայումս պահպանվել են հիմնապատերը (2-3 շար) և ստորին երկու աստիճանների մնացորդները։ Շինանյութը` սրբատաշ տուֆն է, կրաշաղախով։

«Մաշտոց Հայրապետ» եկեղեցին

Սուրբ Սիոն եկեղեցուն հյուսիսից կից է12-րդ դ. կառուցված կենտրոնագմբեթ փոքր եկեղեցին, որն ավանդության համաձայն «Մաշտոց Հայրապետ» է անվանվում։ Կառուցված է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մաշտոց Ա Եղիվարդեցու գերեզմանի վրա. 876 թ., արաբական հարձակումներից պաշտպանվելու նպատակով Մայր Աթոռն ու գանձերը Էջմիածնից տեղափոխվում են Գառնի, ուր և վախճանվել և թաղվել է կաթողիկոսը։ Եկեղեցու ավերակներից հյուսիս պահպանվել է կաթողիկոսի տապանաքարը։

Պալատական շենքը / Ամառային պալատը, Արգիշտի Ա թագավորի սեպագիր արձանագրությունը

Պալատական շենքը / Ամառային պալատը

Եկեղեցու հարևանությամբ գտնվում են պալատական շենքի ավերակները։ Մոտ 15 x 40 մ հատակագծային չափերով երկհարկանի շենքը կառուցվել է հրվանդանի գրեթե եզրին։ Հայկական գրավոր աղբյուրներում այն անվանվում է «զովության տուն». պալատի կողային ճակատների երկայնքով ձգվող սյունասրահները տեղադրված են եղել այնպես, որ Գառնիի կիրճից փչող զով զեփյուռը ազատ խաղա սրահներում։ Պալատում գործում էր այսպես կոչված «բնական օդափոխման» համակարգը. բաց սյունասրահներում կախված թաց վարագույրները դեպի վեր փչող քամու օգնությամբ հովացնում էին ներսի սենյակները։ Կիրառվել է նաև օդափոխման մեկ այլ` ավելի վաղ տարբերակ. օդը սենյակներ է մղվել լեռներից բերված սառցաբեկորների վրայով` ապահովելով անհրաժեշտ զովություն։

Պալատը բաղկացած է եղել մասնաշենքից և հյուսիս-արևելյան կից կառույցներից։ Ողջ համալիրից այսօր պահպանվել են միայն տնտեսական նշանակություն ունեցող նկուղային հարկերը, այդ թվում` գինու մառանը։ Ենթադրվում է, որ պալատի գլխավոր դահլիճի հյուսիսային թևում կազմակերպված են եղել բնակելի կացարանները։ Ութ մույթեր նկուղի ներքին տարածությունը բաժանում են երկու նավի։ Ծածկը թաղակապ է` կազմված պատերի քառանկյուն հարթ որմնամույթերին և ներքին տարածությունը նավերի բաժանող մույթերին հենված կամարներից։ Շինանյութը, ինչպես և բաղնիքի շենքի դեպքում, ճեղքված որձաքարն է` ամրացված կրաշաղախով։

Շենքի տանիքը եղել է փայտածածկ` հենված քարե հիմքի վրա կազմակերպված փայտե հեծաններին։ Հավանաբար, եղել են նաև փայտե խոյակներ, թեև ոչ մի նմուշ չի պահպանվել։ Սրանով Գառնիի պալատը նման է տարածաշրջանի նմանատիպ հուշարձաններին` հատկապես Բաբինետի սյունազարդ դահլիճին (Մցխեթա, Վրաստան)։

Գտնված ավերակները վկայում են, որ պալատի գլխավոր ճակատը կողմնորոշված է եղել դեպի գլխավոր հրապարակ։ Նկուղի սենյակներից մեկի պատերին պահպանված մուգ կարմիր որմնանկարի հետքերը թույլ են տալիս ենթադրել, որ վերնահարկի սենյակներն ու արքայական ընդունելության սրահները ևս ունեցել են հարուստ հարդարանք ու ձևավորում։

Արգիշտի Ա թագավորի սեպագիր արձանագրությունը

Ձեր առջև է 1954 թ. պեղումների ժամանակ հայտնաբերված քարաբեկորը, որն այս հնավայրի ամենակարևոր գտածոն է։ Այն Արգիշտի Ա ուրարտական թագավորին վերագրվող Ք. ա. 8 դ. սեպագիր արձանագրությունն է, որը տեղեկացնում է Գառնիի տարածքը գրավելու ու բնակչությանը գերեվարելու մասին։ Արձանագրության մեջ ասվում է.

«Խալդի աստծո զորությամբ նվաճեցի Գիառնիանի երկիրը, Սիլունիի տիրակալի երկիրը։ Երբ թշնամու լեռներից ես վերադարձա, տղամարդ ու կին ես քշեցի…»

Արգիշտի Ա-ն (Ք.ա. 785-763 թթ.) Ուրարտական թագավորության 6-րդ թագավորն էր։ Lինելով Մենուայի որդին և ժառանգորդը` նա շարունակել է նախորդների նվաճողական քաղաքականությունը։ Ասորեստանը նվաճելուց հետո, այնուհետև գրավելով Սիրիան, Արգիշտին Ուրարտուն դարձնում է Մերձավոր Արևելքի հետ-խեթական ամենահզոր պետությունը. թագավորության սահմանները ընդլայնվում են մինչև Սևանա լիճ` ներառյալ Արարատյան դաշտավայրը և Դիաուեխիի (Տայք) մեծ մասը։ Ք. ա. 782 թ. Արգիշտին կառուցում է Էրեբունի բերդաքաղաքը, իսկ Ք. ա. 776 թ.` Արգիշտիխինիլի (Արմավիր) ամրոցը։

Արքունի բաղնիքը

Արքունի բաղնիքը

Արքունի բաղնիքը, կառուցված 3-րդ դ., զբաղեցնում է ամրոցի տարածքի հյուսիսային մասը. ներկայումս առնված է ժամանակակից ծածկի տակ։ Այն բաղկացած է միաշար դասավորված հինգ սենյակներից, որոնցից չորսը ճակատներում արտաքուստ պայտաձև հորինվածք ունեն։

Առաջին սենյակը նախասրահ-հանդերձարանն է (apoditerium) (1), որին արևելյան կողմից հաջորդում են սառը ջրի լողասենյակը (frigidarium) (2), գոլ բաժանմունքը (tepidarium) (3), տաք ջրի լողասենյակը (caldarium) (4) և ապա` շոգեսենյակը (5).

Ավանդական հռոմեական բաղնիքներին բնորոշ շոգեսենյակը` sudatorium (լատիներեն sudor քրտնել բառից) կամ laconicum (Լակոնիա անունից, Սպարտական Հունաստան) շատ հաճախ կառուցվում էր որմնախորշում` տաք ջրի լողասենյակին կից։

Բաղնիքի կառույցը կրկնում է Հռոմում ընդունված «հիպոկաուստ» համակարգը` ջրամբարի և ջեռուցման համակարգի համադրմամբ։ Կրակը տաքացրել է հնոցի վերևում գտնվող կաթսաների ջուրը, որի հուրն ու ծուխը միջսյունային տարածության միջոցով սփռվել են տաք ջրով լողարանի հատակի տակ, ապա`զգալիորեն սակավ ջերմությամբ անցել գոլ բաժանմունքի հատակի տակ, այնուհետև, արդեն ամբողջովին նվազ ջերմությամբ, անցնելով երկու փոքրիկ անցքերով` հասել սառը ջրով լողարանի սենյակի հատակը։ Թե սյունիկների աղյուսները, և թե նրանց վրա շարված երկու շերտ առավել մեծաչափ թրծած աղյուսե սալերը, հեշտությամբ ընդունելով ստորհատակյա տարածության մեջ կուտակվող հրի ու ծխի ջերմությունը, երկար ժամանակ կարող էին այն պահպանել և մեղմորեն ու հավասարաչափ հաղորդել լողասենյակներին։

Բաղնիքների նման օրինակներ պահպանվել են նաև Սիրիայում և Փոքր Ասիայում, մասնավորապես Վրաստանում Մցխեթայի Արմազիսխելի (2-3 դդ.), Անտիոքում և Դուրա-Եվրոպոսում` Օրոնտեսյան ափին (3 դ.)։

Մի քանի սենյակներում պահպանվել են երկշերտ հորինվածքով գունավոր ծեփվածքի մանրամասներ` ներքևում` սպիտակ, իսկ վերևում` վարդագույն։

Բաղնիքի ամենից ուշագրավ մանրամասը, թերևս, 3-րդ դ. թվագրվող հատակի խճանկարն է, որը Հայաստանում ամբողջական խճանկարի պահպանված միակ և եզակի օրինակն է։ Առասպելական - դիցաբանական բովանդակությամբ հորինվածքը կատարված է 15 տարբեր երանգների բնական քարերից։ Խճանկարի գլխավոր դրվագում (2,91 x 3,14 մ) պատկերված է ծովային տեսարան. բաց կանաչավուն ֆոնի վրա պատկերված է ծովի աստված Թետիսը և այլ դիցաբանական կերպարներ։ Խճանկարի գրությունները հունարեն են, բայց պատկերները (ձկներ, ջրահարսեր, իխտիոկենտավրոսներ) արևելյան դիմագծեր ունեն։

Խճանկարի կոյնե հունարենով արված (հունարենի հայտնի տեսակ, որ ի հայտ էր եկել հետդասական անտիկ աշխարհում մոտավորապես 300 թ. Ք.ա - 300 թ.) արձանագրություններից մեկը բառացի վերծանվում է ` «Չստացանք անգամ սատկած (ձուկ) ոչ ծովից, ոչ օվկիանոսից» կամ առավել ազատ թարգմանությամբ` «Աշխատեցինք` ոչինչ չստանալով»։

Տաճարից քիչ հեռու` գեղատեսիլ կիրճի ֆոնի վրա, 1978 թ. կառուցվել է տաճարը վերակագնող ճարտարապետ Ալ. Սահինյանի հիշատակի աղբյուր-հուշարձանը:

Հուշարձանախմբի ուսումնասիրման աշխատանքները սկսվել են XIX դ. վերջերին: Այնուհետև 1909-1911 թթ. ակադեմիկոս Ն. Մառի, ապա 1950-ական թվականներից  Բ. Առաքելյանի ղեկավարությամբ պարբերաբար  իրականացված պեղումների շնորհիվ համալիրի տարածքում բացվեցին մի շարք հուշարձանների մնացորդները և ի  հայտ եկան արժեքավոր հնագիտական նյութեր: Կատարված ուսումնասիրությունների հիման վրա  համալիրի  հուշարձանների մի մասի մնացորդները (եկեղեցի, բաղնիք, պալատական շենք, պարիսպներ և այլն) ամրակայվեցին, իսկ հեթանոսական տաճարը 1968-1974 թթ. ամբողջապես վերակագնվեց:

Արգելոց-թանգարանում գտնվող հուշարձանախումբը, որպես պատմամշակութային ժառանգություն, արժևորվել է դեռևս նախորդ դարի սկզբներից ու տարբեր ժամանակներում, որպես պահպանական միավոր, եղել է հանձնված պետական մարմինների պահպանությանը. 1988 թ. հունիսի 14-ի ՀԽՍՀ մինիստրների խորհրդի N 380 որոշման համաձայն այն ընդգրկվել է ՀՍՍՀ մինիստրների խորհրդին առընթեր պատմության և կուլտուրայի հուշարձանների պահպանության և գլխավոր վարչության «Պատմական միջավայրի պահպանության և պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների» միացյալ դիրեկցիայի կազմում, իսկ 2004թ. հուլիսի 8-ի N 853-Ն որոշմամբ` մինչ օրս հանդես է գալիս որպես ՀՀ մշակույթի «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի մասնաճյուղ:

2002-2003 թթ. Լինիսի հիմնադրամի միջոցների հաշվին «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարնում կատարվեցին վերականգնման, բարեկարգման և այլ աշխատանքներ: Մասնակի վերականգնվեց պարսպատի մուտքի մասը` հատակից երկու աշտարակներով, անտիկ բաղնիքն ամբողջովին առնվեց ծածկի տակ, վերաշարվեց պալատական դահլիճի և հարակից շինությունների խարխուլ պատերը, սալապատվեց տաճարի դիմացի հրապարակը, կառուցվեցին անցուղիներ, դիտակետ, սպասարկման սրահ և զուգարան, անցկացվեցին էլեկտրական լուսավորություն: Իսկ 2009 թ. ռադիոֆիկացվեց արգելոց-թանգարանի ողջ տարածքը, և Գառնի տաճարի շուրջ տեղադրվեց գեղարվեստական լուսավորության համակարգ, ինչը հնարավորություն ընձեռեց երեկոյան ժամերին երաժշտության ուղեկցությամբ, բազմերանգ լուսային էֆեկտներով ընդգծել հուշարձանի ճարտարապետական, ծավալատարածական, քանդակազարդման և գեղարվեստական հարդարման առանձնահատկությունները:

2011 թ. «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի մասնաճյուղ «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանն արժանացավ «Մշակութային բնապատկերի պահպանման և կառավարման (ՅՈՒՆԵՍԿՕ–Հունաստան) Մելինա Մերկուրի միջազգային մրցանակին: Արգելոց-թանգարանի տարածքում ամեն տարի տեղի են ունենում բազմամարդ մշակութային միջոցառումներ: Այն հանրապետության զբոսաշրջային ամենշատ այցելություն ունեցող հուշարձաններից է, ուր ամեն տարի այցելում է  136 000-ի հասնող զբոսաշրջիկն

Ռ Ե Ֆ Ե Ր Ա Տ

Գ Ա Ռ Ն Ի

Սվետլանա Ջիլավյան 9-րդ դասարան