Доклад "Роль и место учителя в сохранении и развитии родного языка"

«Бабан чIал уьбхбаъ, артмиш апIбаъ

мялимди гъабхурайи роль

ва дугъан йишв»

темайиз

Докладчик: Ягъдигъарин кьялан 1-пи

нумрайин мектебдин табасаран

чIалнан ва литературайин

мялим Гьяжикеримов Н.М.

2011-пи йис

«Бабан чIал-табиаьтди инсаниятдиз

дапIнайи багьалу савкьатарикан саб ву».

//Къурбанов Къ.К.//

Гьарсаб халкьдин хазнайиъ чIалну асас йишв бисуру. Тарихдиан мялум вухьуз, эгер халкьдин чIал, меденият ккутIиш, гьадму халкьдин шилра жилиин гъудрубзруб. Гьарсаб халкь вари терефариан учв аргъаж апIбахъ дубхьну ккунду. Халкьдин ва чIалнан кьисмат саб ву. «ЧIал ихь чIививалин - эвел ву», - бикIура филологияйин илмарин доктор Къ.К.Къурбановди.

Гъийин заманайин глобализацияйи инсаниятдиз хурайи хатIа-балйирин арайиъ чIалар ва меденият дургували аьхю вуйи къурху кипра. Ухькан гьар-сари ухьу халкь гъапIу, бабан багъри чIал туву халкьдин улихь ихь буржи-гележегдиъ чIал уьбхювал-тамам дапIну ккунду. Абйирилан ухьуз гъубзнайи бабан чIал уьбхбаъ ва думу артмиш апIбаъ бабан чIалнан ва литературайин мялимди аьхю роль уйнамиш апIура. Эгер мектебдиз душнайи бицIири эвели-ан бабан чIал аьгъю гъапIиш, «дюн'яйиз улар арццуз» гъулайди шулу. Гьадму ляхниъ мялимди аьхю жавабдарвал чаина гъадабгъуру. Сифтена-сифте бицIир, урус чIалнан алфавитдихьан кьюжли гьярфариинди тафавутлу шулайи бабан чIалнан алфавитдихъди тамам вуди таниш дапIну ккунду. БицIириз гъулан улхбан нугъат литературайин(китабдин) чIалнахьан тафавутлу шлуб мялум дапIну ккунду.Гьадму жигьатнаан гизаф читинвалар алахьури шулу, фицики гьарсаб гъулан нугъатназ я фонетикайин, я морфологияйин, ясан лексикайин жюрбежюр тафавутлувалар хас ву.Бабан чIалнан ва литературайин дарсариъ жюрбежюр бикIбан ляхнар, иллагьки изложенйир, сочиненйир ва гьацдар жа-радар гъахруган, урхурайидари гизафси лексика ва морфология жигьатнаан гъалатIар деетури шулу.Гьадму гъалатIар дееетбан бадали мялимди вахт кки-миди дурарин зиин урхурайидарихъди ляхин дубхну ккунду. Месела: аьгъюрди шулду-/гъягъюри шулу/, бирисну хьади къушну-/дибисну хьади гъушу ва гь.ж.

ЧIалнан ва литературайин мялим учв чарасуз вуди литературайин чIални-инди дулхну ккунду ва урхурайидариканра гьадму талаб апIувал чарасуз ву. Артмиш шулайи жигьил наслиз архаизмйирин ва историзмйирин гьякьнаан саб мялуматра адар. Хъа дурарихъди гьадму гьисбнаан ляхин, гьелбетки, ба-бан чIалнан мялимди дубхну ккунду. Кми-кмиди дарсариъ гъахру гафарин диктантар архаизмйирикан ва историзмйирикан дюзмиш дапIну ккунду, фици-ки гьадму ляхниъ урхурайидар чIалнаан дурграйи гафарин мянйирихъди та-ниш шулу. Месела: нукер, шюшке, деллег, севдигар, имтигьян, танафус, марфакI ва гь.ж. Гьацира урхурайидарин чIал ккатIабццбан ляхнар гъахруган, литературайин чIалнан къайдйир аьгъю апIуб лазим ву.

Мушвак урхурайидари чпин улхбаъ ва бикIбаъ ихь чIалнан литературайин чIалниинди улхбан къайдйир, гафар арайиз гъюбан ва гафарин жюрйир арайиз гъюбан къайдйир, гафарин ибарйирна предложенйир дюзмиш апIбан къайд-йир, гьарсаб гаф диш ва илтIибкIу мянайиъ ишлетмиш апIбан къайдйир, дюз-ди, гъаврикк ккади ишлетмиш апIбан тIалабар кахьра. Гьарсар урхурайирин бабан чIалниинди улхбан культура, дугъан дилаварвал, улхбан савадлувал тер-бияламиш апIбаъ анжагъ мялимдин вари терефариан вуйи аьгъювалариинди мрад-метлебнахъна хъуркьру саягъниинди гъабхурайи ляхнин натижайиъ кIу-лиз адабгъуб мумкин ву.

ЧIал киврайи мялимди урхурайидарихъди гьарсаб дарснаъ натижалу, уьму-миламиш апIру, ташбигь апIру ляхнар гъахуб лазим шулу. Дарснаъ киврайи материал тамамвалиинди аьгъю апIбан бадали, мялимдин гафнан гъавриъ ахъбан бадали махсус серенжемар гъахуру, фицики урхбан текстнаъ мялимдин келима урхурайидариз мялуматарин асас булагъси, дюзди дюзмиш дапIнайи чIалнан чешнера ву.

Урхурайидарин улхбан мумкинвалар ккатIарццбан бадали, мялимди гьам-мишан улупбан алатар: таблицйир, карточкйир, пай апIру материалар-ишлет-миш апIури дарс туври ккунду.

ДумутIанна савайи, чIал ккатIабццбан бадали урхурайидарихъди жюрбе-жюр классдин гъирагъдиъ вуйи серенжемар гъахуб лазим ву (литературайин вечерар, талитар, бабан чIалнан ва литературайин гьяфтйир, мектебдин олим-пиадйир ва гь.ж.

Бабан чIалнахьна урхурайидарин ккунивал за апIуб, урхурайидарин аьгъю-валар ккатIарццуб метлеб вуди йискьубан арайиъ мектебдиъ «Бабан чIалнан ва литературайин Гьяфта» мялум апIуру. Гьадму гьафтайин арайиъ урхурайи-дариз жюрбежюр табшуругъар тувру (цалин газетар, рефератар, докладар гья-зур апIуб). Гьязур гъапIу докладар гьар йигъан аьхю танафусдин вахтна вари баяр-шубарин ва мялимарин улихь урхуру. Хъа гьяфтайин аьхириъ ужудар-стар урхурайидарин арайиъ талитнан серенжем тешкил дапIну, гъабхуру.

Гьамцдар ва жара жюрбежюр серенжемар баяр-шубариз гизаф маракьлу шулу, ва дурарин фагьмиъ бабан чIалнан кьиматлувал артухъ шулу. Икибаш-тIан, мицдар серенжемарихьна вахтниинди, дикъатниинди ва жавабдарвали-инди гьязур духьну ккунду.

Эгер ухьу гьамци бегьерлуди ва намуслувалиинди ляхин апIури гъабшиш, гьелбетки, табасаран чIал хъана зарбди артмиш хьибди, ва заан дережйирихъ-на хъубкьди.