Тарих- ғасырлар куәсі

«ТАРИХ- ҒАСЫРЛАР

КУӘСІ»

Дайындаған:

Бисенғалиева А.Б

«Тарих-ғасырлар куәсі»

• 1-кезең. «Шындықпа? Жалған ба?»
• 2-кезең. «Тарихи деректер»
• 3- кезең. «Тарихи оқиға»
• 4- кезең. «Тарихи шындық»
• 5- кезең. «Конверт сұрақ»
• 6- кезең. Ой толғау.

• 1-кезең.
• «Шындық па? Жалған ба?».

ХІҮ-ХҮ ғғ Қазақстан жерін мекендейтін қазақ тайпалары Орда Алтай тауынан Дунай өзеніне дейінгі ұлан- ғайыр жерді алып жатты.

(Жалған. Ертістен Жайыққа, Алтайдан Каспий мен Аралға дейінгі кең – байтақ жазық даланы қамытған еді.)

1470 жылы Керей хан бастаған қол Түркістанға, Жәнібек хан Созаққа шабуыл жасады.

(Шындық. Сауран түбінде қазақтардан жеңіліс тапқан Шайбани хан Бұқарға қашып, Созақ пен Сауран қазақ хандығының құрамына кірді.)

1582 ж маусым айында Тәуекел сұлтан бастаған қазақ әскерлері Түркістан қаласының түбінде болған шешуші шайқаста Баба сұлтанның әскерін талқандап, Баба сұлтанды өлтіреді. Тәуекел сұлтанның бұл ісіне ризашылық білдіріп Абдаллах хан Ходжент деген жерді сыйға тартты.

(Жалған. Самарқан өлкесіндегі Африкент уәлаятын сыйға тартты.)

Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін оның орнын басқан Қайып сұлтан хандықты әлсіретіп алды.

(Шындық. Кіші жүзді –Әбілқайыр, орта жүзді – Сәмеке, Күшік (Қосмамбет), ұлы жүзді – Жолбарыс басқарды.)

Орта жүздің де кейбір билеушілерінің өзін қолдай бастағанын аңғарған Әбілқайыр солтүстік аймақтарда көшіп жүрген рулар мен тайпаларға өзінің ұлдарын билеуші етіп тағайындап, Тәуке әулетінен шыққан сұлтандарды биліктен ығыстырды.

(Шындық. Осылайша, ХҮІІІ ғ 40-жж басында Әбілқайыр бүкіл қазақ даласына аға хан болуға лайықты дара тұлға ретінде көрінді.)

Абылай қытайлықтардың сеніміне кіру үшін тіптен өзінің ұлы Әділді қытай билеушісіне аманат етіп жіберді.

(Шындық. Мұның өзі Қытайды Түркістан мен Самарқанға жорық жасау ниетінен бас тартқызды.)

Ресей үкіметі біріккен қазақ мемлекетінің өркендеп дамуына құштарлық таныта қоймаса да 1778 ж 24 мамырында Абылайды Үш жүздің ханы етіп бекітті.

(Жалған. Орта жүзге бекітті.)

Тәуке хан билігінің бір бөлігін өз ұлына беру арқылы өз ұлын мемлекеттік істерді шешуге, елді басқаруға тартты.

(Жалған. Билерге беру арқылы «Билер кеңесінің» құрылтайын сәтті ұйымдастырып отырды.)

Тәуке ханның алдына қойған мақсаты – ыдырай бастаған хандықтағы саяси жағдайды реттеуге күш салды.

(Шындық. Хандық өкімет билігінің беделін көтеріп, ақсүйектердің бөлініп, оңашалануын тоқтату, халықты біріктіру үшін көптеген іс – шараларды іске асырады.)

Абылайдың үш арманы: 1. Елдің жағдайын жақсарту арқылы беделін көтеру; 2. Ұлдарын билікке тарту; 3. Жоңғарларды жеңу.

(Жалған. 1. Жоңғарлардың тұтқынында емес, ұрыс алаңында өлу; 2. Үйленіп артында ұрпақ қалдыру; 3. Қазақ елінің басын біріктіру.)

2-кезең. «Тарихи деректер».

1-сұрақ: Қазақтар, олар дүниежүзіндегі ең күшті, саны көп халық деп атаған кім?

Көмек: Өзбек ұлысында үш халықтың өмір сүргенін айтқан ХҮ ғ өмір сүрген тарихшы

Жауабы: Фазаллах ибн Рузбихан.

2-кезең. «Тарихи деректер».

2-сұрақ: Қазақ хандығының алғашқы құрылған кездегі алып жатқан жер Қозыбасы мен шу аумағы болғандығын хабарлаған кім?

Көмек: Қазақстан жайлы құнды деректер қалдырған халқымыздың тұңғыш ғұлама, көрнекті тарихшысы.

Жауабы: Мұхаммед Хайдар Дулати

2-кезең. «Тарихи деректер».

3-сұрақ: «Жәнібек ханның ұлдарының арасында аса белгілі болғаны Қасымхан еді. Ұзақ уақыт бойы атасының ұлысына билік етті. Аймағындағы ұлыстарды өзіне қаратты. Ол туралы аңыздар әр жерде көп тараған, көпке мәлім болған»,- деп жазған кім?

Көмек:  Орта ғасырда 1530-1605 жж өмір сүрген қазақтың ғұлама ғалымы.

Жауабы: Қадырғали Жалаири

2-кезең. «Тарихи деректер».

4-сұрақ: Есімханның 1620 ж ойраттарды жеңуіне өзінің үлесін қосқан және өз алдына тәуелсіз хандық құрмақ болған Тұрсын ханның бүлігін басуға көмек көрсеткен жырау кім?

Көмек: ХҮІ ғ соңғы ширегінде ХҮІІ ғ алғашқы ширегінде өмір сүрген алшын руын ертеден билеп келе жатқан атақты рубасыларының әулетінен шыққан жырау.

Жауабы: Жиембет Бортоғашұлы

2-кезең. «Тарихи деректер».

5-сұрақ: Есімханның ең жақын жорық жырауы. Есім ханға «Еңсегей бойлы ер Есім» атты жеті мың жолдық тарихи жыр арнаған жырау.

Көмек: Бұл жырауда Тұрсын ханның бүлігін басуға қатысып:

«Ей, қатағанның хан Тұрсын

Кім арамды ант ұрсын…» -деп оны жазалауға Есім ханның келіп тұрғанын хабарлайды.

Жауабы: Марғасқа жырау.

2-кезең. «Тарихи деректер».

6-сұрақ: Ауыз әдебиетінде  қазақ ханы Жәнібекпен бірге болғандығы айтылады. Жәнібекпен Керейдің Жетісуға ауған кезінде халықпен ақылдасып, кеңес құрамғандығын кінәлап,

«Жемде кеңес қылмадың,

Жемнен де елді көшірдің»-деп ханды жазғырған кім?

Көмек: ХҮ ғ Қазақ хандығы құрылған кезде Қотан ақын, Қазтуған Сүйіншіұлы есімдерімен қатар оның есімі белгілі болды.

Жауабы: Асан қайғы.

3-кезең. «Тарихи оқиға».

Орбұлақ шайқасы

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама.

Аңырақай шайқасы

Бұланты шайқасы

Шаңды жорық

Қатаған қырғыны.

4- кезең. «Тарихи шындық».  

Сұрақ: Есім ханның немересі, Салқам Жәңгірдің баласы қазақ халқының мықты тұғыры биік бір орталыққа бағынған мемлекет болуына мол қажыр — қайратын жұмсаған хан кім?

Тәуке хан

Сұрақ: Тәуекел хан қайтыс болған соң, інісі мұрагерлік жолмен ресми түрде хан тағына отырды. Ол хан тағына лайықты тәжірибелі қолбасшы, білікті саясатшы тұлға болатын. Бұл хан кім?  

Есім хан

Сұрақ: Қасым ханның баласы, олхантұсында қазақ хандығы қайта бірігіп дами түсті. Ол  қазақ хандығын 42 жыл биледі. Бұл хан кім?  

Хақназар хан

Сұрақ: Қазақ хандығының ханы Жәнібек ханның ұлы. Тарихта оның  есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде ол ХҮ ғасырдың 70 – 90  жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Бұл хан кім?

Қасым хан

Сұрақ: Хан, қолбасшы, Кіші жүз ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханыболды. Бұл хан кім?  

Әбілқайыр хан

Сұрақ: Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткері, арғы тегі Жошыхан, бергі бабалары қазақ ордасының негізін салған Әз-Жәнібек, одан соң еңсегей бойлы ер Есімхан, Салқам Жәңгір хан.  Бұл хан кім?

Абылай хан

5-кезең.  «Конверт сұрақ»

№ 1 конверт:

1. Ханталапай дегеніміз не? 

2. 1628 – 1652 жж елді билеген хан. Және ол хан туралы не білесіңдер?

3. Қазақ хандығында ауыл қалай басқарылды?

4. Қазақтың халық болып қалыптасуына  әсер еткен жағдайлар.

№ 2: 1. «Қазақ» сөзінің мағынасы

  2. 1613 – 1614 жж шамасында  өзін хан деп жариялаған кім? Бұл хан туралы не айтасыңдар?

  3. Қазақ хандығында ата – аймақ қалай басқарылды?

4. Қазақ мемлекетінің құрылуының қандай тарихи маңызы болды?

№ 3:     1. «Алаш» сөзінің шығуы

2. 1474 – 1511 жж Қазақ хандығын кім биледі? Ол  хан туралы не білесіңдер?

3. Қазақ хандығында ру қалай басқарылды?

4. Ханның құқықтары мен міндеттері  қандай болды?  

№ 4:     1. «Ақсүйектер» және «қарасүйектер» деген кімдер?

2. 1667 – 1764 жж өмір сүрген би. Қазақ хандығында ол бидің алған орны туралы айт.

3. Қазақ хандығында ұлыс қалай басқарылды?

4. Моғолстан ханы  Есен – бұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды не себептен құшақ жая қарсы алды?

№ 5:     1. «Билер кеңесі» дегенді қалай түсіндіресіңдер?

2. 1580 – 1582 жж ел билеген хан. Ол хан туралы не білесің?

3. Қазақ хандығында  жүз қалай басқарылды?

4. Жаңа шаңырақ көтерген қазақ хандығы өз алдына қандай тарихи міндеттер қойды?

№ 6:     1. «Жеті жарғыда» қарастырылған мәселелер.

2. 1663-1756 жж өмір сүрген би. Ол би туралы не айтасың? 

3. Қазақ хандығында хандық қалай басқарылды?

4. Хақназар хан Өзбек ханы ІІ Абдаллахпен және Баба сұлтанмен екі жақты «Достық   одақ»  құруда не мақсатты көздеді?

6-кезең. Ой толғау.  

«Егер де мен би болсам…»

«Егер де мен сұлтан болсам…»