Өсүмдүк ткандары

Өсүмдүктөр д үйнөсү

Сабактын жүрүшүндө:

• Өсүмдүктөр дүйнөсүнүн айырмачылык белгилери
• Өсүмдүктөрдүн систематикасы
• Өсүмдүк клеткасынын түзүлүшү
• Жаныбар жана өсүмдүк клеткаларынын айырмачылыктары
• Клетканын бөлүнүшү жана өсүшү
• Клеткадагы плазмолиз жана деплазмолиз кубулушу

Өсүмдүктөр – эукариоттук түзүлүштөгү фотосинтез процессин ишке ашыруучу организмдер. Өсүмдүктөр дүйнөсү 500 миңден ашык түрдү өзүнө камтыйт.

Ботаника - өсүмдүктөр жөнүндөгү илим.

Тирүү организмдер клеткалык түзүлүшүнө карай

Клеткалык түзүлүштөгү

Клеткага чейинки

(вирустар, фагдар)

Эукариоттор

Прокариоттор

Өсүмдүктөр

Жаныбарлар

Козу карындар

Өсүмдүктөр дүйнөсүнүн айырмачылык белгилери:

• Автотрофтук тамактануу тиби. Өсүмдүктөр фотосинтезге жөндөмдүү болгондуктан, өздөрү жашыл пигменттери аркылуу органикалык заттарды синтездеп тамактанышат. Ошондуктан өздөрүн органикалык заттар менен камсыздап, башка дүйнөнүн өкүлдөрүнө азыктануу боюнча көз каранды эмес.
• Клеткалык түзүлүшү. Жаныбар клеткасынан айырмасы:

• клеткасы целлюлозадан куралып, калы ң клеткалык кабык менен капталган.
• Цитоплазмасы пластидаларга жана чоң көлөмдөгү вакуолго ээ
• Клеткалык борбор (центросома) болбойт.

3. Активдүү кыймылга ээ эмес. Өсүмдүктүн ичинде суу жана анда эриген минералдык заттардын, органикалык заттардын кыймылы жүрөт. Ошондой эле чөйрөнүн факторлоруна карата өсүү кыймылдары: фототропизм, термотропизм, гелиотропизм, геотропизм

• Көбөйүү. Өс үмд үктөр жыныссыз жана жыныстуу көбөйүшөт
• Өсүүсү. Г үлдүү өсүмдүктөрдө чоку бүчүр аркылуу бутактарынын узарышы, камбий аркылуу сабактын жооноюшу жана тамырдын учу меристемасы аркылуу узаруусу өсүмдүктүн өсүүсүн билдирет.
• Өрчүү. Г үлдүү өсүмдүктөрдүн өрчүүсү уруктун өнүп чыгуусу менен башталат.

өсүү жетилүү гүлдөшү мөмө берүүсү урук калтыруу өлүм

Өсүмдүктөр менен жаныбарлардын айырмачылык белгилери

Белгилери

Өсүмдүктөр

Тамактануусу

Жаныбарлар

Автотрофтук(фототрофтук)

Зат алмашуусу

Клеткалык кабык

Гетеротрофтук (голозойлук, паразиттик,сапротрофиттик)

Фотосинтездик органикалык заттар

Өсүүсү

Азыктык органикалык заттар

Бар

Жок

Бүт тиричилик процессинде

Кыймылы

Жаш мезгилдеринде чектелген

Организмдин ичинде суу ж.б заттардын кыймылы, тропизм, настия

Активдүү кыймыл

Азык издөөсү

Азык издөөсү

Азык тизмеги

Азык тизмеги

Пассивдүү

Пассивдүү

Жогорку нерв системасы

Продуценттер

Жогорку нерв системасы

Активдү

Продуценттер

Органдар системасы

Консументтер

Органдар системасы

Консументтер

Жок

Жок

Ткандары

Ткандары

Бар

Жогорку өсүмдүктөрдө: вегетативдик: тамыр, сабак, жалбырак

Бар

Жогорку өсүмдүктөрдө: вегетативдик: тамыр, сабак, жалбырак

Пайда кылуучу, жабуучу, өткөрүүчү, механикалык, негизги

Соматикалык: таяныч, кыймыл, дем алуу, иммундук ж.б

Пайда кылуучу, жабуучу, өткөрүүчү, механикалык, негизги

Соматикалык: таяныч, кыймыл, дем алуу, иммундук ж.б

Генеративдик: гүл, мөмө, урук

Генеративдик: гүл, мөмө, урук

Эпителий, булчуң, тутумдаштыргыч, нерв

Эпителий, булчуң, тутумдаштыргыч, нерв

Репродуктивдик: жыныс системасы

Репродуктивдик: жыныс системасы

Өсүмдүктөрдүн систематикасы

Кадимки буудайдын таксономиялык катары

Таксономиялык катарлар

Латынча аталышы

Д үйнө

Кыргызча аталышы

Р lаntае

Б өлүм

Ма gnоliорhytе

Өсүмдүктөр

Класс

Катар

Liliорsida

Жабык уруктуулар

Роа lеs

Бир үлүштүүлөр

Тукум

Дан г үлдүүлөр

Poaceae

Уруу

Triticum

Дан

Т үр

Буудай

Triticum vulgare

Кадимки буудай

Цитология - клеткалардын түзүлүшүн жана аларда болуп жаткан тиричилик процесстерин изилдөөчү илими.

Клетка – тирүү организмдин эң кичинекей т үзүлүлүштү к бирдиги.

Клетканын негизин цитоплазма түзөт.

Цитоплазма – клетканын ички чөйрөсү, анда бардык клетка ичиндеги органоиддер жайгашып, зат алмашуу процесстери жүрөт. Эукариоттук клеткалардын цитоплазмасы цитоскелет деп аталган белок жипчелеринин үч өлчөмдүү тармагы менен тешилет. Ал

• микротүтүкчөлөрдөн
• ортоңку жиптерден
• микрофиламенттерден турат.

Цитоскелет клетканын формасын сактоо үчүн механикалык негиз катары кызмат кылат. Цитоскелеттин компоненттери клетканын ичиндеги органоиддердин кыймылын жана цитоплазманын кыймылын аныктайт, клетканын бөлүнүшүн к өзөмөлдөйт.

Өсүмдүк клеткасынын түзүлүшү

Ядрочо

Ядро

Вакуоль

Хлоропласттар

Цитоплазма

Клеткалык кабык

Цитоплазма жана органоиддер

Органоиддер (мембранасына карай)

Мембранасыз

Бир мембраналуу

Көп мембраналуу

• Эндоплазмалык торчо
• Гольджи комплекси
• Лизосомалар
• Вакуоль

• Митохондрия
• Пластидалар
• Ядро

• Рибосома

Клеткалык кабык

Кызматтары:

• Коргоочу
• Формасын сактайт
• Сырткы ч өйрө менен байланыштырат

Клеткалык кабыктын алдында протопласт (клеткалык мембрана) жайгашкан.

Клеткалык кабык

Рибосома

• Чоң жана кичине суббирдиктен турат.
• Чоң суббирдик р-РНКнын молекуласынан жана ага байланган белоктун 40 молекуласынан турат.
• Кичине суббирдиги р-РНКнын молекуласынан жана ага байланган белоктун 33 молекуласынан турат. Суббирдиктердин ортосундагы тешикче аркылуу аларды байланыштырып турган м-РНКнын молекуласы өтөт.
• Мембранасы жок.
• Рибосомалар белокторду синтездейт.

Эндоплазмалык торчо

• Ядронун сырткы беттеринде жайгашат.
• Эки түрү бар: быдырлуу жана жылмакай
• Быдырлуу ЭПТдо рибосомалар бар болгондуктан белокту синтездешет.
• Жылмакай ЭПТдо рибосома жок, май жана углеводдор синтезделет.
• Эндеплазмалык торчонун негизги кызматы: клетканын ичинде жана клетка аралык заттарды ташуу жана аларды жөнгө салуу.

Гольджи комплекси

• Эукариоттук клеткаларда гана кездешет.
• Четтери көбүкчөлөргө бөлүнгөн түтүкчөлөрдөн жана жалпак цистерналардан турат.
• Клеткадан чыккан заттарды бир иретке келтирет (тизмектөө) жана транспорттойт, лизосоманын түзүлүүсүнө катышат.

Лизосома

• Лизосоманын ичинде эритүүчү ферменттер бар болгондуктан клетка ичиндеги тамак сиңирүү кызматтын аткарат.
• Фагацитоз жана пиноцитоз жолу менензаттарды сиңирет.
• Лизосомалар клеткадагы чоочун, ашыкча нерселерди, бузулган органоиддерди эритип жок кылат.

Вакуоль

• Клеткалык шире менен толгон, тонопласт менен чектелген клетканын ичиндеги боштугу.
• Картайган клеткаларда майда вакуолдор биригип, клетканын ортосун ээлеген бир чо ң вакуолду түзөт. Ал ядрону жана цитоплазмадагы органоиддерди клеткалык кабыкка карай түртөт.
• Негизги функциясы - сууну запастоо, иондорду топтоо.

Митохондрия

• Сырткы мембранасы жылмакай, ички мембранада көп сандаган бырыштар (кристалар) бар. Кристалардын арасындагы боштук строма деп аталат.
• Функциясы: клетканын жумуш аткаруусуна зарыл болгон энергияны (АТФ) синтездөө. Ошондуктан митохондрия «энергиянын станциясы» деп аталат.
• Митохондриялык ДНК жана рибосомалар бар.

Пластидалар

• Өсүмдүк клеткаларына, балырларга жана кээ бир жөнөкөйлүүлөргө (эвглена) мүнөздүү.
• Жаныбар жана козу карындын клеткасында болбойт. Пластидалар 3 топко бөлүнөт:

хлоропласт

хромопласт

лейкопласт

Хлоропласт. Жашыл түскө ээ болгон хлорофилл пигментинен турат. Жарык нурун жутуп, фотосинтезди ишке ашырат.

• Стромасында пластидалык ДНК жайгашкан.

Хромопласт. Өсүмдүктүн мөмөсүнө, гүлүнө ж.б.органдарына ар түрдүү түстөрдү берген пигменттерден турат:

ксантофилл – сары

каротин – кызгылт-сары

ликопен - кызыл түстү берет.

Лейкопласт - түссүз пигмент.Өсүмдүктүн тамырында, жер астындагы органдарында крахмалды, майларды жана белокту запастоочу кызмат аткарат.

Ядро

• Ядролук кабыктан, ядро ширесинен жана ядрочодон турат. Хромосома жана ДНК ядродо жайгашат.
• Тукум куучу маалыматты сактоо жана аны кийинки муунга өткөрүп берет.
• Клеткадагы бардык процесстерди башкарат.

Өсүмдүк жана жаныбар клеткасынын айырмачылык белгилери:

Белгилери

Өсүмдүк клеткасы

Пластидалары

Жаныбар клеткасы

Хлоро-хромо-лейкопласттар

Тамактануу жолу

жок

Автотрофтук (фото- жана хемосинтез)

АТФнын синтези

Гетеротрофтук (паразиттик,сапротрофтук)

Хлоропласттарда, митохондрияда

АТФнын ажырашы

Клеткалык борбор

Митохондрияда

Хлоропласттарда, энергия керек болгон жерде

Энергия керек болгон жерде

Т өмөнкү түзүлүштөгү өсүмдүктөрдө

Мембрана

Бардык клеткада

целлюлозалык

Вакуоль

Белок-липиддик

Чо ң көлөмдүү, ичи клеткалык шире менен толгон

Жыйрылуучу, тамак си ңирүүчү, бөлүп чыгаруучу вакуолдор

Клетканын бөлүнүшү жана өсүшү

Клетка бөлүнүү жолу менен көбөйөт. Көлөм жагынан да чоңоëт.

Клетканын бөлүнүшү ядродон башталып, митоз жолу менен жүрөт. Клеткалардын бат-баттан бөлүнүүсүнүн натыйжасында өсүмдүк узунунан жана туурасынан өсөт.

Клеткадагы плазмолиз жана деплазмолиз кубулушу

Плазмолиз – өсүмд үк клеткасынын суусун көп жоготкондо цитоплазманын көлөмү кичирейип (чүрүшүп), кабыктан ажырашы.Плазмолизге дуушар болгон клетка өлөт, кээ бир учурда тирүү калат, аны суу же гипотониялык (осмос басымы клетканыкынан төмөн) эритмеге салганда баштапкы калыбына келет, бул кубулуш деплазмолиз деп аталат.

Гипертондук эритме – 0,9 %ден жогору эритмелер (10%NаСI, 10%СаСI₂) Мында суу клеткадан эритмеге өтөт. Гипотондук эритме ге тескерисинче концентрациясы 0,9% дан кичине болгон эритмелер кирет(туздардын суудагы эритмеси) Мында суу сырткы эритмеден клеткага өтөт. Изотондук эритме 0,9% барабар болгондуктан суу эч жака өтпөйт.

Плазмолиз эксперименттик цитологияда жана өсүмдүк физиологиясында осмос басымын, сугаруу мөөнөтүн, клеткалардын өткөрүмдүүлүгүн ж. б. изилдөөдө колдонулат.

гипертондук

изотондук

гипотондук

эритме

эритме

эритме

ПЛАЗМОЛИЗ

ТУРГОР

Бышыктоо үчүн тесттик суроолор

1. Сүрөттө кайсы процесс көрсөтүлгөн?

А) Жумуртка клеткасынын узарышы Б) Энергиянын пайда болушу

В) Клетканын бөлүнүшү Г) Белоктун синтези

2. Кайсы органоид « энергиянын станциясы» деп аталат?

А) Ядро Б) Лизосома

В) Митохондрия Г) Рибосома

3. Белокторду синтездөө кайсы органоидге таандык?

А) Митохондрия Б) Цитоплазма

В) Лизосома Г) Рибосома

4-7 суроолор микроскопто көрүү үчүн элодея жалбырагынан үч түрдүү препарат даярдалган.

Элодея + 10% NаСI 5 тамчы

Элодия + изотондук туздуу эритмеден 5 тамчы

Элодея + таза суудан 5 тамчы

3 - препарат

2 - препарат

1 - препарат

4. 1- препараттын клеткалары кандай өзгөрүүгө дуушар болушат?

а) тургордук абалга келет б) өзгөрүү жүрбөйт

в) плазмолиз калыбына келет г) шишийт жана жарылат

5. Эксперименттин натыйжалары менен кайсы процесс көрсөтүлгөн?

а) осмос басымы б) суусуздануу

в) гидролиз г) полимеризация

6. 1- препаратта, элодея + 10% NаСI 5тамчы эритмеси менен иштетилгенге чейин клетканын кайсы структурасын микроскоптон көрүүгө болот?

а) хлоропласт б) ядро

в) митохондрия в) плазмалык мембрана

7. Эксперимент жөнүндөгү түшүнүктөрдүн кайсынысы туура?

А) NаСI бардык клеткаларды бузат Б) 3-препаратта гипотондук эритме колдонулду

В) 2-препаратта суу эч жака өтпөйт. Г) Клеткаларда өзгөрүү болбойт