"Мотт -уггаре мехала г1ирс"

Нохчийн меттан 5-чу классехь йиллина урок

Мотт - адамийн уьйран уггар мехала г1ирс.

Нохчийн меттан, литературан хьехархо:

Заруева Залина Хусейновна

Урокан ц1е: Мотт – адамийн уьйран угар мехала г1ирс.

1алашо: Хаа хеза, ненан мотт 1амо безаш хилар а, цуьнан мел маь1на ду а. Маттаца доьзна адамийн дерриге дахар а хилар: уьйраш, гергарло, сий, яхь, хьекъал, кхетам.

Кхечу къоман мотт хаар сийлахь, пайдехь хилар. Амма шеен мотт д1а а тетина, иза 1амор емалдеш хилар.

Шен ца безачунна, шен къам а, мохк а безарг цахиларх кхетор.

Урок д1аяхьар

1. хьехархочун дош.

Нохчийн мотт хаза а, исбаьхьа а, хьалдолуш а бу. Нохчийн х1инцалера литературни мотт кхуьуш бу шерачу аренгарчу нохчийн диалектан буха т1ехь. Оцу диалектехьмотт буьйцуш берш бехаш бу Грозни – г1алахь а, цуна гонаха йолчу еа – пхеа районехь а.

Д1аязъе х1ара предложенеш:

1. Мотт – иза муьлххачу а халкъан истори ю , цуьнан хиндерг ду.

2. Мотт бу – къам ду, мотт бац – къам дац

3. Ненан маттал хаза а , сийлахь а х1умма дац.

4. Кхечу къоман мотт хаар пайдехь а, амма шен мотт д1а а тесна 1амабе аьлла дац иза.

- Муха хадабо метан мах х1окху предложенешкахь?

- Вайн урокан ц1е муха ю? Цуьнца йог1уш хетий шуна уьш? Х1унда?

II. Урок йолаялале уьн т1ехь яздина:

Шайна кхарех нийса хетарг билгалдаккха:

1. Мотт адамийн уьйран г1ирс бу.

2. Мотт адамашна ца оьшу, мотт ца хилча а кхетар бу уьш вовшех кхечу г1ирсашца (мимикица, тайп – тайпанчу кхечу х1уманийн г1оьнца, ша – тайпана аьзнашца.)

3. Мотт школехь массо а классашкахь дика 1амо беза.

4. Мотт массо а классашкахь ца 1амийча а мега. Мотт дика ца хиъча а дало стаге шен дахарехь оьшуш дерг.

5. Дуьнен т1ехь 3000 ца кхочуш мотт бу. Царех 3-4 хаа беха х1оранна.

6. Шен къоман мотт хиъча а тоьар ду болх бан а, ваха а. Кхидолу меттанаш адамийн дахарехь йоккха меттиг д1алоцуш дац.

- Предложенеш д1аоьшу. Дешархоша шайна хетарг билгалдоккху.

- Жам1 до хьехархочун г1оьнца: Мотт- адамийн уьйран уггаре а мехала г1ирс бу, аьлла.

- Уьн т1ера и жам1 деш г1о дина йолу предложенеш бераша тетрадаш т1е д1аязйо.

III. 1амийнарг т1еч1аг1ар.

1. Кхочушдо 1 – ра шардар. Дешархошка хаам бо: «Мотт бу – къам ду, мотт бац – къам дац» ц1е йолуш жима сочинении язъян кечам бан беза аьлла. Цунна лерина коьчал кечъе.

2. Кхочушдо 2 – г1а шардар.

IV. Кхеторан диктант.

Нохчийн мотт исбаьхьа, хаза, хьалдолуш, ира мотт бу. Дог – ойла ма – ярра ц1ена, нийса, юьззина д1айийца, билгалъяккха йиш ю вайн маттахь. «Нохчийн мотт ч1ог1а къен хетар даржош берш цунах кхеташ боцу нах бу», - аьлла воккхачу 1илманчас П. К. Услара.

- Интонацица д1аеша. Шайн дешнашца схьайийца иза.

V. Дозуш долу къамел кхиор.

Кхоллараллин болх.

1. Уьн т1ехь д1аязйина х1ара байташ:

Малхо хь…стуш зезаг ду со,

Ломахь сенчу бай т1е даьл…а.

Вочу мат…о со ма дийца,

Вочу куьйга со ма хьаде. (Хь. Сатуев.)

- Т1адамийн мета элпаш а х1иттош, д1аеша байташ.

- Тетрадаш т1е схьаязъяле ц1е тилла царна («Зезаг»).

- Вай тахана 1амочуьнца уьйр юй оцу байтийн?

- Муха хила лаьа зезагна шех лаьцна буьйцу мотт?

-Х1инца оцу байташна чаккхе язъе, шина мог1анах а лаьтташ.

Шайга и ши мог1а ца язлахь, ши предложении язъе, байтийн чулацамца йог1уш йолуш.

- Дешархошка йоьшуьйту шаьш язйина байтийн чаккхе я ши предложении.

Массара а язйиний уьш? Мотт к1орггера хууш хилчий бен язлой адамашка шайн дагахь дерг, х1уманан массо а аг1о гойтуш? Атта 1емий ненан мотт? Аша муха къахьега деза иза 1амош?

- Х1инца д1аязъел Сатуевс шеен байташ чекх муха яьхна:

Лаьмнийн некхах ца дакхийтахь,

Малхалдахна, лийр ду со.

- Иштта, кхоччуш шен дагахь дерг ала хаа, метан к1оргенеш евзаш хила веза. Вай кхушара боккха ницкъ т1ебахийтина 1амор бу исбаьхьа нохчийн мотт.

VI. Ц1ахь бан болх.

1. Кхочушдо 4 – г1а шардар.

2. Кечло дийца, шаьш аьхка са муха даь1ира.