Комбинативтік және гомологиялық өзгергіштік

Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті

Комбинативтік және Гомологиялық өзгергіштік

Дайындаған: Осербаева А.М.

МБ-11

ӨЗГЕРГІШТІК

Тұқым қуалаушылық сияқты өзгергіштік те барлық тірі организмдерге тән. Өзгергіштік дегеніміз — организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе өзінің кейбір белгі қасиеттерін жоғалтады.

Өзгергіштік

Тұқым қуаламайтын

Тұқым қуалайтын

Мутациялық

комбинативтік өзгергіштіктер

модификациялық өзгергіштік жатады

өзгергіштіктер

• Фенотиптің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі және генотиптің өзгермеуі. Пайда болған өзгергіштіктер тұқым қуаламайды, бірақ осы өзгергіштік диапазоны немесе реакция нормасы генетикалық детерминирленген және тұқым қуалайды.
• Фенотиптің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі және генотиптің өзгермеуі. Пайда болған өзгергіштіктер тұқым қуаламайды, бірақ осы өзгергіштік диапазоны немесе реакция нормасы генетикалық детерминирленген және тұқым қуалайды.

• Модификация тек сол организмнің өмірінің соңына дейін сақталады. Модификациялық өзгергіштік сапалық және сандық белгілер бойынша сипатталады.
• Модификация тек сол организмнің өмірінің соңына дейін сақталады. Модификациялық өзгергіштік сапалық және сандық белгілер бойынша сипатталады.

• Пайда болу себебі: сыртқы орта факторлары күн, жылу, ылғалдылық, ауа сол организмнің ферменттерінің активтілігін өзгертіп, биохимиялық процестерді өзгертеді.
• Пайда болу себебі: сыртқы орта факторлары күн, жылу, ылғалдылық, ауа сол организмнің ферменттерінің активтілігін өзгертіп, биохимиялық процестерді өзгертеді.

Модификация

Орта жағдайынын, өзгеруіне байланысты модификациялық өзгергіштіктің шегі де түрліше болады. Белгілердің модификациялық өзгергіштік шегін оның реакция мөлшері деп атайды.

Бір белгілердің реакция мөлшері тар көлемді болады.

Бір белгілердің реакция мөлшері кең көлемді болады.

Оларға сандық өлшейтін белгілер (бойының биіктігі, дәннің массасы, малдардың еттілігі, сүттілігі, т.б.) жатады.

Оларға сапалық белгілер (көздің түсі, адам алақанының, қолының суреті, өсімдіктердің тұқымы мен гүлінің түсі) жатады.

Организмнің өзгергіштік белгісі бойынша модификациялық өзгергіштікті классификациясы:

1.

2. Физиологиялық өзгеріс

3. биохимиялық бейімделу

Морфологиялық өзгеріс

Мағынасы бойынша:

Модификация

Морфоз

Фенокопия (әртүрлі тұқым қуаламайтын өзгергіштік,әртүрлі пайда болған мутацияларды көшіріп алатын) – морфоздың әртүрлілігі.

(организмге пайдалы – қоршаған ортаның жағдайына тәуелді пайда болатын реакция).

(Коршаған ортаның әсерінен тұқым қуаламайтын модификациялық озгергіштік).

  Модификациялық өзгергіштіктің маңызы

Ағзалардың тiршiлiк ету ортасына бейiмделуiн қамтамасыз етедi

Фенотиптік өзгергіштіктің заңдылықтарын білу медицина тәжірбиесі үшін өте маңызды, бұл сыртқы орта факторларының не олардың жиынтықтарының фенотиптің қалыптасуындағы ролін анықтауға мүмкіндік береді.

Модификациялық өзгергіштік заңдылықтарын білудің маңызы бар. Себебі осы заңдылықтарға сүйене отырып әрбір өсімдіктің жаңа сорттарын, жануарлардың жаңа тұқымын алдын ала болжауға және максимальды мүмкіндіктерін қолдануға болады

Комбинативтік өзгергіштік

Комбинативтік өзгергіштік  - гендердің алуан түрлі жаңа комбинациялары мейоздық бөліну кезінде байқалатын гомологтік хромосомалардың бір-біріне тәуелсіз ажырауы, хромосомалардың айқасуы және ұрықтану кезінде гаметалардың кездейсоқ қосылуының нәтижесінде түзіледі.

Комбинативтік өзгергіштікке себеп болатын осы үш жағдай бір- біріне байланыссыз, бір мезгілде жүріп, алуан түрлі генотиптердің  түзілуіне мүмкіндік береді. Сол себепті бір үйдің балаларының бір-біріне айна қатесіз ұқсауы сирек кездеседі. Сол сияқты, балалары еш уақытта әке-шешесінің біреуіне толық ұқсамайды, кей белгілері бойынша әкесіне ұқсаса, басқа белгілері бойынша анасына ұқсас келеді.

Комбинативтік өзгергіштіктің себептері

Конъюгация және кроссинговер

мейоздык бөліну кезінде кездейсоқ хромосомалардың бір-бірінен тәуелсіз ажырауы

ұрықтану кезінде гаметалардың кездейсоқ кездесуі

Жыныстық көбею кезінде ата-ана гендерінің алмасуынан жаңа белгілері мен жаңа касиеттері бар даралар түзіледі. Тұқым қуалайтын гендердің үйлесуі ылғи да тиімді, бағалы бола бермейді. Бұл жағдайда табиғи сұрыпталу нәтижесінде жағымсыз, зиянды белгілері бар организмдер еліп отырады.

Комбинативті өзгергіштік себебі-кроссовер. Біздің әрбір жасушамыз ата-әжелеріміздің хромосомаларын алып қана қоймайды, бұл хромосомалардың белгілі бір бөлігі бұрын ата-бабалардың басқа сызығына жататын гомологиялық хромосомалардан өз гендерінің бір бөлігін кесіп өту арқылы алды. Мұндай хромосомалар рекомбинантты деп аталады. Жаңа ұрпақтың денесін қалыптастыруға қатыса отырып, олар әкелік немесе аналық ағзада болмаған белгілердің күтпеген комбинациясына әкеледі.

Атақты орыс генетигі Н.И Вавилов Жер шарының бес континентінің мәдени өсімдіктері және олардың жабайы түрлерін ұзақ жылдар бойы зерттеді. Осы зерттеулердің нөтижесінде, ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің гомологтік катарлар заңын ашты.

Гомологтық қатарлар заңы

  организмнің жақын туыстары мен түрлеріндегі тұқым қуалаушылық өзгергіштігіндегі қатарластықты (параллелизмді) сипаттайды. Тірі табиғатта әр түрлі бағыттағы мутациялық өзгерістер үздіксіз жүріп жатады. Осы өзгерістердің қалыптасуы - нақты бір заңдылыққа бағынады

Н.И.Вавилов,

(1887-1943)

"Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі гомологтық қатарлар заңын« бойынша:

1) "Генетикалық жағынан (шығу тегі) өзара жақын түрлер мен туыстар тұқым қуалайтын өзгергіштіктің ұқсас қатарларымен сипатталады. Сондықтан бір түрде жататыбірнеше формаларды біле отырып, олармен шығу тегі жақын басқа түрлер мен туыстардың қатарлас формаларының бар екенің болжауға болады. 

2) Өсімдіктердің жалпылама тұқымдастарына тән өзгергіштіктің нақты сипаты сол тұқымдасты құрайтын барлық туыстар мен түрлерге де тән". осыған байланысты қандай да бір өсімдік сорттарындағы тұқым қуалайтын өзгерістердің сипатын біле тұра, соған жақын түрлерде ұқсас өзгерістердің болатынын алдын ала болжап, арнайы бағытта мутагендік факторлармен әсер ету арқылы шаруашылыққа тиімді жаңа формалар алуға болады.

Генотиптері жакын, шыққан тегі бір, туыстык, катынасы бар түрлер мен туыстардың түкым куалайтын өзгергіштігі ұксас келеді. Мысалы, астық түқымдас өсімдіктердің зерттелген 38 белгілерінің гомологтік катарлары карабидайда — 37, бидайда — 37, сұлыда — 35, тарыда — 27, жүгері мен күріште — 32 ұқсас белгілері табылған. Гомологтык қатарлар заңын өсімдіктер селекциясында колданып, қант қызылшасының бір ұрықтыкка негізделген сорттарын шығарды.

Н.И. Вавилов өзгергіштік тек гомологтық қатарлары жакын өсімдіктерде ғана емес, сонымен катар сүтқоректілерде де кездесетінін көрсетті. Мысалы, қысқа саусақты белгі ірі қара малда, койда, итте және адамда, ал альбинизм белгісі барлық омыртқалы жануарлар кластарында кездеседі.

Гомологтық қатарлар заңы көмегімен әлі ғылымда белгісіз мутация түрлерінін болуын алдын ала болжауға болады. Бұл өсімдіктердід жаңа сортта- рын және жануарлардың асыл тұқымын шығаруға мүмкіндік береді. Осы заңньщ көмегімен бүрын белгісіз болып келген катты бидайдың күздік формасын болжап, ол бірнеше жылдан кейін Түрікменстан жерінде табылды.