Ерте темір дәуіріндегі жетісу

ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІҢДЕГІ ЖЕТІСУ

Қуандыкова Азизат

Ерте Темір дәуіріңдегі Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Мәдениет сипаттамасы Б. з. б. I мыңжылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан — болжамдардың бірі бойынша тиграхауда-сақтарға баланатын сақ тайпаларының үлкен тобы қоныстанған Орта Азия мен Қазақстанның этномәдени сақ қауымының өзіндік жарқын мәдениетінің ірі ошағы саналды. Сақ өркениеті — Орталық және Алдыңғы Азияның мәдениеті мен өнері жетістіктерінің бірегей синтезі. Оба қорымдары мен петроглифтер топографиясы және олардың көп болуы ерте кезде Қазақстан аумағының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінің толық игерілгенін көрсетеді.

ҮЛКЕНДІ-КІШІЛІ СЫРДАРИЯ, ІЛЕ, ТАЛАС, Л E П CI, ЕСІК, ШЕЛЕК, ШАРЫН, КЕГЕН ӨЗЕНДЕРІ МЕН БАСҚАЛАРЫНЫҢ АҢҒАРЛАРЫНДА КӘПТЕГЕН ТАС ЖӘНЕ ТОПЫРАҚ ОБАЛАР ШОҒЫРЛАНҒАН. ОЛАРДЫҢ КӨБІСІ ЖҮЗДЕГЕН ТӨМПЕШІКТЕРІ БАР ҮЛКЕН МОЛАЛЫ ЖЕР БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.

ЖУАНТӨБЕ ҚОРЫМЫ (ІЛЕ ӨЗЕНІНІН СОЛ ЖАҚ ЖАҒАЛАУЫ) — 300 ОБАДАН, БЕРІКҚАРА ҚОРЫМЫ (ТАЛАС ӨЗЕНІ) 500 ТӨМПЕШІКТЕН ТҰРАДЫ, КЕТПЕН-ТОБЕ АЛҚАБЫНДА (СОЛТҮСТІК КЫРГЫЗСТАН) 700 ОБАДАН ТҰРАТЫН ҚОРЫМДАР БАР. БҰЛАРДА ЖӘНЕ ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАСҚА ДА ІРІ ОБА ҚОРЫМДАРЫНДА АДАМДАР ӘР ТҮРЛІ УАҚЫТТАРДА ЖЕРЛЕНІП, ОЛАР ЖҮЗДЕГЕН ЖЫЛДАР БОЙЫНДА КАЛЫПТАСҚАН. БИІКТІГІ 20 МЕТРГЕ ДЕЙІН ЖЕТЕТІН «ПАТША» ОБАЛАРЫ ДЕЙТІНДЕРДІҢ КӨП ЖИНАҚТАЛУЫ ЖӨНІНЕН ЖЕТІСУ МЕН ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНҒА ОРТА АЗИЯДА ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ БАСҚА АУДАНДАРЫНДА ТЕҢ КЕЛЕТІНІ ЖОҚ. ОСЫНДАЙ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЛАНДШАФТ А.Н. БЕРНШТАМДЫ «ПАТША САҚТАРЫ МЕН УСУНДЕР» НАК ЖЕТІ- СУДЫ МЕКЕНДЕГЕН ДЕГЕН КОРЫТЫНДЫҒА КЕЛТІРГЕН24. Б. З. Б. V ҒАСЫРҒА ЖАТАТЫН БЕСШАТЫР ҚОРЫМЫНЫҢ САҚ «ПИРАМИДАЛАРЫНАН» БОРЕНЕЛЕРДЕН ТҰРҒЫЗЫЛҒАН ІРІ ЖЕРЛЕУ КҰРЫЛЫСТАРЫ ТАМАША САҚТАЛҒАН КҮЙІНДЕ ТАБЫЛДЫ, ОЛАР ОРТА АЗИЯ МЕН ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ЖЕР БЕТІНЕ АҒАШТАН САЛЫНҒАН ЕҢ ЕЖЕЛГІ СӘУЛЕТ ӨНЕРІНІҢ БІРЕГЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІ.

ІЛЕ АЛАТАУЫНЫҢ СОЛТҮСТІК БЕТКЕЙІНДЕГІ ҮЛКЕН ҚОРЫМҒА ЕНЕТІН «ЕСІК» ОБАСЫНДАҒЫ АҚСҮЙЕК САҚТЫҢ КАБІРІ ЖЕРЛЕУ ҒҰРПЫНЫҢ БАЙЛЫҒЫМЕН ҚАЙРАН ҚАЛДЫРАДЫ. ОНЫҢ КИІМІ, БАС КИІМІ МЕН АЯҚ КИІМІ АЛТЫННАН ЖАСАЛҒАН 4000-ҒА ЖУЫҚ ҚАПТЫРМА МЕН ҚАЛАКША АРҚЫЛЫ ӘШЕКЕЙЛЕНГЕН, ОЛАРДЫҢ КӨПШІЛІГІ СКИФ- САҚ КЕЗІНДЕГІ «АҢ» СТИЛІНДЕ ОРЫНДАЛГАН. ЕСІК КАБІРІНЕН ТАБЫЛҒАН КҮМІС ТОСТАҚАННЫҢ МАҢЫЗЫ ЕРЕКШЕ, ОНЫҢ ТҮБІНДЕГІ 26 ТАҢБАДАН ТҰРАТЫН ЖАЗУ, ТЕГІНДЕ, ӘЛІПБИЛІК ЖАЗБА БОЛУЫ ЫҚТИМАЛ. БЕРІКҚАРА КОРЫМЫНЫҢ ОБАСЫН (ТАЛАС ӨЗЕНІНІҢ АҢҒАРЫНДА) ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ МҰНДАҒЫ ҮЛКЕН ОБАЛАРДЫҢ ТОПЫРАҚ ҮЙІНДІЛЕРІ ТАСТАН КАЛАНҒАН ШЕҢБЕР, ТӨРТ БҰРЫШ, ЖОЛ, ҚҰЙРЫҚТЫ ЖҰЛДЫЗ СИЯҚТЫ НӘРСЕЛЕР ТҮРІНДЕГІ ӘР АЛУАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҚАЙРАН КАЛДЫРАРЛЫҚТАЙ ҰШТАСУЫН ТОЛЫҚТЫРА ТҮСЕТІНДІГІН КӨРСЕТЕДІ. ОЛАРДЫҢ САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ СОЛ ДӘУІРДЕ БОЛГАН ДІНИ ЖӘНЕ ӘЛЕМНІҢ ШЫҒУЫ ТУРАЛЫ ҒАРЫШНАМАЛЫҚ ТҮСІНІКТЕРІН КӨРСЕТКЕНІНЕ КҮМӘН ЖОҚ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАГЫ, АРАЛДЫҢ ШЫҒЫС ӨҢІРІНДЕГІ САҚ КЕЗІНІҢ МАТЕРИАЛДЫҚ МӘДЕНИЕТІН ОҢТҮСТІК ТҮГІСКЕН28 ЖӘНЕ ҮЙҒАРАҚ ҚОРЫМДАРЫНЫҢ ОБАЛАРЫНАҢ КӨРУГЕ БОЛАДЫ.

АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ

Б.з.б. 4 ғ. басында савроматтар Доннан Ембіге дейінгі территорияны алып жатты. Осы кезде олардың екі мәдениеті қалыптасты. Олар: Батыс Болғар-Дон мәдениеті, және Шығыс-Орал мәдениеті. Сармат тайпалары (ерте -Прохоров мәдениеті) өлген адамның қабырын балшықпен сылап не таптап, өлген адамды басын түскейге қаратып, шалқасынан жатқызып қоятын болған.

Екінші кезеңде (орта - Суслов мәдениеті) б.з.д. 2-ғ. соңынан б.з. 1-ғ. басына дейін қабыр құрылысының түрлері өзгермейді. Бірақ іші көмкермелі молалар саны кемиді. Жасанды үңгірлер жоғалады.

Кейінгі сарматтар Орал, Еділ, Дон өңірін, Орал сыртындағы даладан Буг өзеніне дейінгі аралыққа тараған. Бұл б.з. 2-4 ғғ.

Өлген адамдары іші көмкерілетін тар қабырларға жерленген.

ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Жылқы мен қой өсірген. Иран тілдес болған.

ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕР

3-5 ғғ. «полихромдық өнер» дамыды. Тек алтын қолданылды. Полихромдық өнерге әшекейлердің түрлі техникасы тән. Жиі кездесетіндері түрлі-түсті тастармен безендіру (инкрустация), зерлев, оқа жүргізу, жалату т.б. Бұл өнер Моңғолиядан, Орта Азиядан ғұндардың келуімен байланысты Бұл әшекейлер Ертістің жоғары жағынан (Шілікті), Орталық (Жыланды), Батыс Қазақстан (Бесоба) қорғандарынан табылды