Т.Е. Черемкин - Толомон хоһоонун хомуурунньугун ырытыы

“Сардаҥалаах ыллыктар” хоһоонун хомуурунньугар ырытыы

Саха тылын учуутала Т.В. Захарова

Тихон Егорович Черемкин –Толомон Муома улууһун ытыктанар суруйааччыта, төрөөбүт дойдутугар эбээн норуотун бастакынан театры тэрийсибит сүдү киһи, театр артыыһа.

Муома оройуонун дьаһалтатын, Сэбиэтин, Индигир уоттара хаһыат редакциятын “Сардаҥалаах ыллыктар” диэн 1992 сыллаахха хоһоонноро хомуурунньук буолан тахсыбыт. Бу хомуурунньукка уопсайа 72 хоһоон онтон 4 ырыа буолбут хоһооно киирбит. Бу кинигэ автора суруйааччы Н.А. Черемкин – Байды. Толомон уус-уран литература5а 1985-1960 сс. Муома оскуолатыгар үлэлээбит айар үлэтэ “Үүнэр талаан” литература куруһуокка сылдьыытыттан саҕаламмыт. “Сардаҥалаах ыллыктар” хомуурунньук 7 кэрчиктэн турар. Бастакы кэрчиккэ эрдэтээҥи хомуурунньугар киирбэтэх аҕыстыы строкалаах хоһоонноро аата суох кирбиттэр. Иккис кэрчиккэ – поэт айар суолун эркээйилэрэ буолбут бэлиэ хоһооннор. 19 хоһоон аата суох (а.с) суруллубут, автор бэйэтэ бастакы строкаларыттан иһинээҕитигэр ааттаан ситэрэн биэрбит.Ордук айылҕа уонна төрөөбүт дойду тематыгар суруйар. Сорох хоһоонноругар этиини оҥоруу араас ньыматын туһанар.

Ураты тутуллаах хоһоонноро

“Туохтан” – аата суох

Ыйытыы тыл Туохтан, Тоҕо

Бэлиэр, Ааста дуу – 1 строкаҕа биир тылы киллэрэр, 6 строфа аайы риторическай ыйытыы баар. Поэт ааҕааччыны кытта кэпсэтэр, санаатын, үөрүүтүн-хомолтотун бииргэ үллэстэр курдук.

“Бэйэбэр”

( хоһоон формата ураты- бирдии строкаҕа 8, 7, 6 тыллаах, туохтуурдара иккис строкаҕа суруйбут )

Риторическай туһаайан Этии, риторическай ыйытыы туттуллар.

“Бу добун халлаан”

1 строкаҕа 3, 4-түү тыллаах 2 строкаҕа 2,3 тыллаах Хоһоон формата – зигзаг

Талыы булчут – ааттамматах хоһоон

3-түү строкалаах 5 строфа. 3 строфа күүһүрдүү этиилээх.

2 2 2 2 2 Дьэ, тирии да тирии!

2 2 3 4 3 Дьэ, силии да силии!

4 4 3 4 3

“Үчүгэйиэн» хоһоон

2 строфа 4 строкалаах, тутула

1

2

3

2

Иккилии строфалаах хоһоонноро -11

Элбэх тылынан кыырааччы

Үөрүнньэҥ булчут

Кырдьыгы хараардар дьоннору

Баҕарбаппын

Куорат ыалын аана

Куоттулар дии сааскылар

Эн үөрдүҥ-көттүҥ үрүҥ күннүүн

Биһиги олохпут бу сиргэ

Сайыны атаарар күһүҥҥү чараҥнар

Хаҕыс тыал

Үрүҥ көмүс чараҥнарга

Ырыа буолбут хоһоонноро -4

Саас кэллэ Муомаҕа

Үрүҥ түүн

Ийэҕэ махтал

Эдэр саас

16 строкалаах 1 строфалаах хоһоон –1

Олоххо айан киһитэбин

Суруйааччы Тихон Егорович Черемкин-Толомон хоһооннорун туһунан

“Булдум миэнэ- хоһоонум”, “ Төрөппүт оҕолорум – хоһооннорум” диэн этэр.

Олох туһунан эмиэ туспа санаалаах, күһүҥҥү чараҥҥа холуур, «олоххо айан киһитэбин”

“биһиги олохпут бу сиргэ – күһүҥҥү чараҥнар”

Хоһоонноро үксэ хомуурунньукка ааттара суруллубакка киирбиттэр, ол эрэн строкаларын бастакы этиилэриттэн тылы туттуутун ырытан көрдөххө маннык: аат тыл биир ахсааныгар- ырыаһыт (идэ), чуораан, долгун,иэйии сиик; элбэх ахсааҥҥа - ньургуһуннар, бэҕэһээҥилэр, туруйалар; анал ааты- Дьокуускай; тардыылаах аат тылы - Хоһооннорбор, сирэй солбуйар аат - эйиэхэ ; сыһыат -киэһэ, үчүһэйиэн, буолбат формаҕа туохтууру – Бэйэбэр, баҕарбаппын.

Дьыл кэмиттэн күһүнү, сааһы ордорор. Күһүн туһунан элбэх хоһоонноох ( )ол эбэтэр айылҕа, тематыгар суруйар. Ол иһин буолуо хоһоонноро намыыннар биир тэҥник ааҕыллаллар. Куруук биир тылы, этии ситимин туттар: чараҥ, күһүн,кыыс,түүн,санаа, күн, ньургуһун,хатыҥ, эдэр саас, үрүҥ көмүс, күһүҥҥү чараҥнар

Сүгүрүйэр сибэккитэ-ньургуһун (Саас тыллар ньургуһуннар, күһүҥҥү ньургуһуннар).

Тихон Егорович Черемкин – Толомон поэт быһыытынан хоһоонунан айымньы араас ньыматын барытын баһылаабыт суруйааччы, ол кини рифманы, ритми, этиини оҥоруу араас ньыматын туттарыттан көстөр.

Туһаныллыбыт литература:

1. В.Б.Окорокова. Литература теорията, Бичик, 2000.

2. Сахалыы хоһоон теорията.

3. Тихон Егорович Черемкин –Толомон “Сардаҥалаах ыллыктар” хоһоонун хомуурунньуга, 1992с